نقدی بر روایتی درباره ارجحیت حق‌الناس بر حضور در کربلا

به گزارش ایکنا، حجت الاسلام والمسلمین سیدعلی احمدی، پژوهشگر و استاد بنیاد بین‌المللی امامت در یادداشتی که در اختیار ایکنا قرار داده است به نقد حدیثی با مضمون «اولویت داشتن حق‌الناس بر دفاع از امام حسین(ع)» پرداخت.

متن کامل این یادداشت را بخوانید؛

در روزها و هفته‌های گذشته مکررا حدیثی از سخنرانان شنیده می‌شد که سیدالشهدا(ع) در شب عاشورا فرموده کسی که بر عهده‌اش حق‌الناس است فردا مرا همراهی نکند و در رکاب من نجنگد. حدیثی که با شواهد عقلی و آموزه‌های دینی ما شیعیان ناسازگار است و در عجب آن که چگونه برخی بی آن که مصدر این حدیث را ببینند، آن را به امام(ع) نسبت می‌دهند و بی آن که در معنا و مفهوم آن تأمل کنند نشر داده و نقل می‌کنند.

آیا به راستی نتیجه این حدیث آن است که دفاع از امام معصوم(ع) را می‌توان به خاطر حق‌الناس رها کرد؟ آیا حق‌الناس هرچند اندک باشد از جان امام معصوم مهمتر است؟ آیا می‌توان این حدیث را پذیرفت؟ 

حدیثی مشهور بدون سند معتبر

اولین مواجهه با این حدیث این است که حدیث یادشده با متن «لا یُقاتِل مَعِی رَجُلٌ عَلَیه دَینٌ» و مشابه آن در هیچ یک از متون روایی شیعه نقل نشده و تنها منابع تاریخی اهل تسنن آغازگر نقل این حدیث هستند (طبقات ابن سعد، ترجمة الامام الحسین، ص71؛ معجم الکبیر، طبرانی، ج3، ص123، ح2872) و جای بسی شگفتی است که چگونه می‌شود حدیثی را امام حسین(ع) فرموده باشند و راویان اهل تسنن نقل کرده ولی شیعیان و پیروان آن امام به هیچ نحوی آن را نقل نکرده باشند.

اما فارق از توجه به سند این حدیث، تعارضات این حدیث با برخی از روایات شیعه و بعضی از باورهای عقلی و دینی نه تنها آن را به هاله‌ای از ابهام می‌کشاند بلکه آن را از اعتبار خارج کرده و در زمره احادیث بی اعتبار می‌نشاند.

از یک سو در سیره اهل بیت(ع) قرض گرفتن امری شایع است به گونه‌ای که بسیاری از امامان وقتی از دنیا می‌رفتند بدهکار بودند. پیامبر صلی الله علیه وآله هنگامی که از دنیا رفت بدهکار بود. امیرمؤمنان(ع) حین شهادت مقروض بوده و وصیت کرده تا بعد از شهادت ایشان پرداخت کنند. امام حسن(ع) نیز به همین صورت(علل الشرایع، شیخ صدوق، ج2، ص590). جالب آن که خود امام حسین(ع) مدیون بوده و بعد از شهادت ایشان وقتی امام سجاد(ع) به مدینه بازگشتند قرض سیدالشهدا را پرداخت کردند. (همان، معجم الکبیر، ج3، ص123).

حال پرسش مهم و تعیین‌کننده اعتبار حدیث این است که چگونه امکان دارد امام حسین(ع) خود بدهکار باشند ولی از همراهی افراد بدهکار با خویش ممانعت کنند. با کمی تأمل می‌توان به نادرستی این حدیث پی برد. از سوی دیگر حضرت سیدالشهدا(ع) در ابتدای حرکت خویش از مدینه، حرکت خود را بر سیره پیامبر و امیرمؤمنان صلوات الله علیهما معرفی می‌کند (الفتوح، ج5، ص21).

آیا بازداشتن فرد بدهکار و مقروض، از مجاهدت در راه خدا و دفاع از امام معصوم(ع)، از سیره رسول خدا و امیرمؤمنان(ع) است؟ باید در گزارش‌های رسیده از اهل بیت(ع) روایتی باشد که رسول خدا و امیرمؤمنان صلوات الله علیهما در هنگام نبرد با دشمنان از همراهی بدهکاران و مقروضان، ممانعت ورزیده باشند. در صورتی که ملتزم شدن به چنین سخنی، لازمه‌اش خلوت شدن لشکر اسلام از مجاهدان خواهد بود چرا که وقتی خود امامان معصوم بدهکار بودند، اندک افرادی پیدا می‌شوند که بدهکار نباشند.

جالب اینکه در کلمات امام حسین(ع) در طول سفر خود از مدینه به مکه و از مکه به کربلا با وجود کلمات فراوان وارد شده از ایشان، هیچ سخنی شاهد و مؤید این حدیث وجود ندارد و امام(ع) همه افرادی را که ملاقات می‌کرد به همراهی با خود و دفاع از خود دعوت می‌کرد و به هیچ یک از افراد، همراهی آنان را مقید به مدیون نبودن نفرمود و سخنی مؤید این حدیث از امام وارد نشده است. 

تنافی روایت با عقل

از جهت سوم و از همه مهمتر تعارض با شواهد عقلی است. عقل در هنگام تعارض دو شیئ به لزوم انجام کار مهمتر دستور می‌دهد، به خصوص کاری که جایگزین داشته باشد. مانند آبی که اندک است و تنها یا به اندازه وضو است و یا برای خوردن مصرف می‌شود. عقل می‌گوید وضو جایگزین دارد ولی حفظ نفس با آب جایگزین ندارد. در روز عاشورا حفظ جان امام و دفاع از امام و نوامیس پیامبر(ص) امری ضروری و بدون جایگزین بود در حالی که وصیت به قرض و دِین چنان که در سیره ائمه(ع) نیز بوده جایگزین پرداخت دِین و قرض است و برای کاری که جایگزین دارد امری بی‌بدیل رها نمی‌شود؛ به خصوص که آن امر دفاع از جان امام زمان خویش و نوامیس او باشد.   

گفتنی است که بی اعتبار دانستن این حدیث، به معنای نفی اهمیت حق‌الناس نبوده و لزوم پرداخت آن و اهتمام به آن از امور ضروری و غیر قابل انکار است ولی اینکه با حدیث یادشده بخواهیم اهمیت حق‌الناس را به گونه‌ای آشکار کنیم که حتی از جان امام معصوم نیز مهمتر باشد قابل پذیرش نیست.