نقش شیخ مفید در مدیریت و چرخه حکمرانی علوم اسلامی

زندگی پربار شخصیت بزرگی همچون شیخ مفید از زوایای گوناگونی قابل بررسی است و آنچه در این یادداشت خواهد گذشت نقش او در مدیریت علم و تأثیرش بر چرخه حکمرانی علم در تاریخ شکوفایی دانش‌های اسلامی است.

مدیریت علم وابسته به ارکانی است که نقش شیخ مفید را در هر یک بررسی می‌کنیم:

۱. نظام‌مندی اطلاعات

۲. منابع علمی

۳. گفت‌وگوهای علمی

۴. محصولات و خروجی‌ها

۴. ۱. تربیت منابع انسانی

۴. ۲. تدوین و تصنیف مکتوبات

۵. همکاری و ارتباطات علمی

در مورد نخست باید گفت در مهمترین علوم اسلامی همچون فقه و کلام تا پیش از جناب مفید نظام‌مندی چندان مدنظر نبود و او در همین راستا بنیانگذار علم اصول فقه شناخته می‌شود و در کلام نیز آغازگر توسعه همراه با نظم بود. آموزش فقه و کلام از زمان ایشان به شکل نظام‌یافته گرایید و صاحب سرفصل شد و پیش از آن، کلاس‌ها، به سلیفه اساتید، بیشتر به حدیث‌خوانی می‌گذشت.

در ایجاد دسترسی به منابع علمی وی پس از وزیر دولت آل بویه، ریاست کتابخانه بزرگ دارالعلم را عهده‌دار شد و به گسترش آن اهتمام کرد.

شیخ مفید به گفت‌وگوهای علمی، مناظرات و اقتراح علمای فرق مختلف اسلامی رونق بخشید و گفت‌وگوهای کلامی وی با قاضی ابوبکر باقلانی، رئیس اشاعره و قاضی عبدالجبار، رئیس معتزله حکایت از اهتمام او به این امر دارد.

خروجی انسانی مکتب وی بزرگانی همچون سیدمرتضی، سیدرضی، شیخ طوسی و نجاشی هستند که هر یک به‌گونه‌ای در چرخه حکمرانی علم پس از استاد تأثیر‌گذار بودند. در توسعه منابع تصنیفی و تدوینی بیش از 170 اثر به جناب مفید نسبت داده شده است.

همکاری و ارتباط وی با سایر حوزه‌های علمی از ویژگی‌های بارز ایشان بود و حلقه مباحثاتی در منزل ایشان بود که فرق مختلف از جمله اسماعیلیه و زیدیه نیز در آن شرکت می‌کردند.

با توجه به اهتمام ویژه جناب مفید به اکثر مؤلفه‌های مدیریت علم می‌توان او را یکی از مؤثرترین اندیشمندان علوم اسلامی در مدیریت و چرخه حکمرانی علم از زاویه شکل‌دهی و جهت‌دهی بازیگران عرصه علوم اسلامی دانست که امتداد آن از طریق شاگردان ایشان و نیز آثار آنان تا امروز ادامه دارد.

سیدمجید ظهیری، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و رئیس پژوهشکده اسلام تمدنی