سایه سنگین گرانی کتاب و کم‌اثری بن‌های خرید دانشجویی

سی‌وششمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب از 17 اردیبهشت کار خود را آغاز کرده و به روزهای پایانی یعنی 27 اردیبهشت نزدیک می‌شود، خبرنگار سرویس دانشگاه خبرگزاری ایکنا از بخش نشر دانشگاهی نمایشگاه کتاب گزارشی تهیه کرده که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید.

 

ابتدا به سراغ غرفه دانشگاه بین‌المللی اهل‌بیت(ع) رفتیم؛ غرفه خلوت بود و فرصتی می‌شود تا با مسئول غرفه درباره وضعیت نشر کتاب‌های دانشگاهی صحبت کنیم؛ سید محمد مهدی جعفری، معاون پژوهشی دانشگاه بین المللی اهل‌بیت(ع) درباره وضعیت نشر در حوزه دانشگاهی گفت: حوزه نشر در دانشگاه اهل‌بیت(ع) نوپا است و به تازگی تعداد عناوین منتشر شده خود را به ۵۰ عنوان افزایش داده است. با توجه به تکثر و تنوع رشته‌ای و دانشکده‌ای دانشگاه و پیشینه دانشجویان که عموماً غیر ایرانی هستند؛ سبب شده تا در موضوعات مختلف بر حسب نیاز دانشجویان آثاری را منتشر کنیم. 

 

او با بیان اینکه آثاری هم به زبان انگلیسی منتشر کرده‌ایم ادامه داد: قیمت کتاب‌ها بسیار مناسب است؛ مثلاً کتاب ۲۰۰ - ۳۰۰ صفحه‌ای بر حسب موضوع از قیمت ۵۰ تا ۲۰۰ هزار تومان متغیر است. با توجه به اینکه دانشگاه بین‌المللی اهل‌بیت(ع) خیلی شناخته شده نیست و دانشجویان ایرانی خیلی با این دانشگاه در تعامل نبوده‌اند اما استقبال امسال به نسبت گذشته خوب بوده است. 

 

جعفری اضافه کرد: تقریباً ۱۰ درصد دانشجویان دانشگاه بین‌المللی اهل‌بیت(ع) در سال‌های اخیر از ایرانی‌ها پذیرش می‌شوند و همین موضوع زمینه آشنایی دانشگاه را در جامعه فراهم کرده است. مجموعه این دلیل‌ها سبب می‌شود تا انتظار زیادی نداشته باشیم تا در نمایشگاه کتاب پرفروش باشیم بلکه در تلاشیم تا دانشگاه اهل‌بیت(ع) را بیشتر معرفی کنیم. 

 

بعد از غرفه دانشگاه بین‌المللی اهل‌بیت(ع) به غرفه دانشگاه تهران رسیدیم؛ غرفه کمی شلوغ بود و افراد زیادی مشغول نکاه کردن کتاب‌ها بودند و کتاب‌ها را ورق می‌زدند. سراغ مسئول غرفه می‌رویم؛ نوذر قربانی، کارمند انتشارات دانشگاه تهران است و درباره وضعیت نشر در دانشگاه تهران می‌گوید: دانشگاه تهران نخستین ناشر دانشگاهی ایران است اما جدیداً با مجموعه‌ای از معضلات دست و پنجه نرم می‌کند که می‌توان به معضل کمبود و گرانی کاغذ اشاره کرد. 

 

 

وی ادامه می‌دهد: با افزایش قیمت دلار قیمت کاغذ هم افزایش پیدا کرده است اما با کاهش قیمت دلار شاهد کاهش قیمت کاغذ نبوده‌ایم. وضعیت نشر تا قبل از سال 1398 مناسب بود و ما به راحتی می‌توانستیم هر کتابی را که می‌خواهیم در هر حوزه‌ای چاپ کنیم و تیراژ نشر زیر سه‌هزار نسخه نبود اما از وقتی که این وضعیت به وجود آمد تیراژ کتاب با افت چشمگیری مواجه بوده است. اکنون برای انتشار کتاب‌های چاپ اول به جای اینکه ۲۰۰ نسخه منتشر شود فقط ۳۰ نسخه چاپ می‌شود و در صورت فروش مناسب مجددا ۱۰۰ نسخه چاپ می‌شود. 

 

قربانی اضافه کرد: برخی از کتاب‌ها منابع اصلی دروس هستند و هنگام آغاز ترم دانشگاه مشکلاتی برای انتشار کتاب‌های منبع به وجود می‌آید. ما برای دانشجویان دانشگاه تهران تخفیف‌های ۴۰ درصدی در نظر گرفته‌ایم. وضعیت قیمت‌های کتاب خوب نیست؛ هرچه تیراژ کتاب‌ها بالاتر برود قیمت تمام شده ارزان‌تر خواهد بود اما متاسفانه با تیراژ‌های پایین، قیمت‌ چاپ کتاب افزایش پیدا می‌کند. مثلاً قیمت یک کتاب ۲۰۰ - ۳۰۰ صفحه‌ای، حدود ۴۰۰ هزار تومان قیمت می‌خورد. 

 

او در ادامه گفت: با توجه به همه مشکلات ما به سمت چاپ‌های POD رفتیم که به معنای چاپ‌های کپی است در صورتی که چنین کاری در شأن و جایگاه دانشگاه تهران نیست. واقعیت این است که شرایط انتشارات دانشگاه تهران مساعد نیست و از پس هزینه‌های خود نیز بر نمی‌آید و حمایت‌های دولت هم کافی نیست؛ حمایت‌های دولتی مانند یارانه کتاب پاسخگوی نیاز دانشگاه تهران نیست. 

 

قربانی با بیان اینکه وضعیت استقبال تا پیش از کرونا بیشتر بود گفت: قبلاً اکثر افراد به صورت حضوری به نمایشگاه مراجعه می‌کردند اما الان با فروش مجازی نمایشگاه و تعلق گرفتن بن نمایشگاه صرفاً از طریق مجازی، شاهد کاهش استقبال هستیم. تخصیص بن خرید کتاب فقط به اعضای هیئت علمی و دانشجویان منجر به کاهش قدرت خرید علاقه‌مندان به کتاب شده است. برخی از کتاب‌ها فقط به صورت مجازی و برخی فقط به صورت حضوری فروش می‌رود و برخی هم صرفاً از طریق سایت دانشگاه تهران به صورت الکترونیکی در دسترس علاقمندان است. 

 

مسئول غرفه دانشگاه تهران اضافه کرد: ما طی این مدت بالای هزار و ۵۰۰ جلد کتاب به صورت حضوری فروختیم؛ فروش نسبت به سال‌های گذشته کاهش پیدا کرده است. نکته این است که بن‌های یک میلیون تومانی جوابگوی قیمت‌ بالای کتاب نیست باید برای این موضوع تدبیری اندیشید. 

 

در ادامه به مرکز نشر دانشگاهی رفتیم که غرفه خلوتی بود. بهادر مهین ترابی، مدیر فروش مرکز نشر دانشگاهی از ما استقبال می‌کند؛ او درباره انتشاراتی که مدیرفروش آن هست به ما می‌گوید: مرکز نشر دانشگاهی در طی این چند سال روند رو به رشدی را تجربه کرده است. ما در سال گذشته و امسال نزدیک به ۷۰ عنوان کتاب چاپ اولی داشتیم؛ تغییر و تحولات بسیاری از نظر چاپ کتاب‌های جدید و تجدید چاپ کتاب‌های قدیمی در مرکز نشر دانشگاهی رخ داده است. همین موضوع سبب شده تا تعداد کتاب‌های چاپ تمام، کاهش پیدا کند و فروش مرکز نشر دانشگاهی افزایش یابد. این اتفاق در نگه داشتن مخاطبان این مرکز تاثیر مثبتی داشته است. 

 

 

او ادامه داد: متاسفانه وضعیت خرید کتاب مساعد نیست. وجود پادکست‌ها، کتاب‌های صوتی و کتاب‌های الکترونیکی سبب شده تا صنعت چاپ کتاب کاغذی شرایط نابسامانی را طی کند ولی با این حال نشر دانشگاهی وضعیت مساعدتری از نظر ریالی نسبت به سال گذشته دارد. قیمت کاغذ در این سال‌ها افزایش قیمت چشمگیری داشته و به نسبت کالاهای دیگر بسیار گران شده است و همین موضوع در قیمت کتاب‌ها تاثیر مستقیم دارد. 

 

مهین‌ترابی اضافه کرد: مرکز نشر دانشگاه چاپخانه خود را امسال افتتاح کرد و همین موضوع به ما کمک کرده تا به رضایت مخاطبین خود که دانشجویان هستند کمک کنیم و قیمت پایین‌تری را در پشت جلد کتاب‌ها درج کنیم تا آنها بتوانند خرید راحت‌تری داشته باشند. با توجه به اینکه بیش از نیمی از زمان نمایشگاه گذشته است بیش از دو هزار و ۵۰۰ جلد کتاب تاکنون فروش داشته‌ایم. اکنون قیمت کتاب ۲۰۰ -۳۰۰ صفحه‌ای حدود ۳۰۰ تا ۴۵۰ هزار تومان است. 

 

او با بیان اینکه کتاب‌های نشر دانشگاهی هم در سایت مرکز نشر و هم در فیدیبو و بسترهای دیگر وجود دارد گفت: علاقه‌مندان می‌توانند کتاب‌هایی که چاپ تمام شده را از طریق سایت مرکز نشر دریافت کنند. نکته‌ای که باید به آن توجه کرد بن‌هایی است که برای اساتید دانشگاه و دانشجویان در نظر گرفته شده که فقط برای خرید مجازی کاربرد دارد؛ اگر بن‌های خرید برای فروش حضوری نیز در نظر گرفته می‌شد شاهد جمعیت بیشتری از علاقه‌مندان در نمایشگاه کتاب می‌بودیم و همین موضوع سبب رونق بیشتر نمایشگاه کتاب می‌شود. 

 

اما نوبتی هم که باشد نوبت نشر جهاددانشگاهی است که به آنجا سر بزنیم و اطلاعاتی از این نشر مهم حوزه دانشگاهی درباره این دوره از نمایشگاه پیدا کنیم؛ اما با کمی جست‌وجو متوجه می‌شویم که غرفه جهاددانشگاهی در بخش نشرهای دانشگاهی حضور ندارد و امسال در شبستان مصلی بین نشرهای عمومی، غرفه خود را راه‌اندازی کرده و همین موضوع برایمان سوال می‌شود تا از حامد علی‌اکبرزاده، رئیس سازمان «ترویج مطالعه و نشر جهاد دانشگاهی» درباره علت حضور غرفه این سازمان در بین ناشران عمومی سوال کنیم که در پاسخ گفت: بسیاری از ناشران دانشگاهی دیگر مثل دانشگاه امام صادق(ع)، دانشگاه امام حسین(ع)، پژوهشگاه‌ها یا پژوهشکده‌ها هم در شبستان در بخش ناشران عمومی غرفه دارند. 

 

 

او ادامه داد: واقعیت این است که خیلی نمی‌توان بین بخش عمومی و دانشگاهی تفکیک قائل شد اما در عین حال به جهت اینکه کتاب‌های سازمان ترویج مطالعه و نشر جهاد دانشگاهی متنوع هستند و کتاب‌هایی داریم که برای عموم علاقه‌مندان به حوزه‌های مختلف منتشر شده است؛ امسال تصمیم گرفتیم که در بخش ناشران عمومی حضور داشته باشیم. بخش ناشران عمومی رونق فرهنگی بیشتری دارد. از سال گذشته سازمان انتشارات جهاددانشگاهی به سازمان ترویج مطالعه و نشر جهاددانشگاهی تغییر پیدا کرد، جنبه فرهنگی کارها در برنامه‌های ما پررنگ‌تر شده است و حضور ما در بخش عمومی معنادار بود. 

 

علی‌اکبرزاده درباره خرید و فروش در این دوره از نمایشگاه بیان کرد: به نظر می‌رسد مراجعه حضوری نسبت به سال گذشته کمتر است و این اتفاق هم طبیعی است؛ زیرا همزمان فروش حضوری و مجازی هم وجود دارد. فروش کتاب در غرفه ما هم نسبت به دوره‌های قبل ضعیف‌تر است. گرانی کتاب و افزایش قیمت کاغذ در استقبال از نمایشگاه و فروش کتاب هم بی‌تاثیر نبوده است. نکته دیگر اینکه دلایل کاهش خرید کتاب صرفاً بحث اقتصادی نیست و عوامل دیگر هم دخیل است. فروش مجازی ما بهتر از فروش حضوری بوده است که تقریباً همه ناشرها هم این وضعیت را دارند. تیراژ‌های کتاب‌های ما معمولاً از ۱۰۰ تا ۲۰۰ عدد شروع می‌شود و در صورت استقبال در چاپ‌های بعدی تیراژ‌ افزایش می‌یابد. به نظرم فروش مجازی رفته‌رفته نمایشگاه کتاب را از فروشگاه به نمایشگاه تبدیل می‌کند.

 

 

رئیس سازمان «ترویج مطالعه و نشر جهاد دانشگاهی» درباره کارهای ترویجی مطالعه‌ای این سازمان گفت:  فعالیت‌های جانبی بسیاری برای ترویج مطالعه انجام می‌شود و برنامه‌های متنوع فرهنگی را برای این امر اجرا می‌کنیم مثل کتاب سال دانشجویی و پایان نامه سال دانشجویی. اکنون عزم جدی ما بر مسابقات دانشجویی «سدید» است که ارائه سه دقیقه‌ای کتاب و پایان نامه طرح پژوهشی و مقاله است. همچنین در طرحی به نام «سریر» باشگاه‌های مطالعه دانشجویی و حلقه‌های مطالعه دانشجویی در استان‌های کشور راه‌اندازی کردیم. طرح دیگر پویش جمع‌آوری و اهدای کتاب به مناطق محروم است که سه سال است اجرا می‌شود و امسال در استان بوشهر اجرا خواهد شد. سلسله نشست‌های نقد و بررسی تازه‌های نشر علوم انسانی از طرح‌های دیگر ترویجی مطالعه است به عنوان «فصل سخن» در سال ۳۰ الی ۴۰ نشست برگزار می‌شود و از جمله اقدامات دیگر برگزاری دوسالانه کنفرانس ملی پژوهش‌های نشر است. 

 

او در پایان گفت: به نظرم فروش مجازی رفته‌رفته نمایشگاه کتاب را از فروشگاه به نمایشگاه تبدیل می‌کند.

 

پس از گفت‌وگو با چند ناشر حوزه دانشگاهی برای تکمیل این گزارش باید افرادی که دست‌های پر از کتاب دارند را انتخاب کنیم تا از تجربه حضور و خرید از نمایشگاه کتاب برایمان بگویند؛ قاعدتاً مخاطبان اصلی نشرهای دانشگاهی استادان دانشگاه و دانشجویان هستند و قطعاً بدون صحبت آنها این گزارش ناقص خواهد بود؛ بنابراین با اولین فردی که صحبت کردیم علیرضا اکبری، دانشجوی رشته حقوق دانشگاه علوم قضایی تهران بود که درباره تجربه‌اش از حضور و خرید از نمایشگاه کتاب به ما گفت: قیمت‌ها با توجه به انتشارات‌ مختلف متفاوت است اما در مجموع با توجه به شرایط اقتصادی، قیمت‌های کتاب هم افزایش چشمگیری داشته است. من تمام کتاب‌هایی که برایم اولویت داشت را تهیه کردم اما بعضی از کتاب‌ها قیمت‌ بسیار بالایی دارند که باید ۱۰ میلیون برای آن هزینه می‌کردم که فعلاً منصرف شدم تا بعداً پس‌انداز کنم و در دفعات بعدی بتوانم آنها را خریداری کنم. 

 

 

او ادامه داد: ساختار نمایشگاه نسبت به سال گذشته بی‌نظم‌تر شده است و ‌سخت‌تر می‌توان غرفه‌ها را پیدا کرد. مشکلی که وجود دارد این است که یک سری از کتاب‌ها فقط به صورت حضوری به فروش می‌رسند و در بخش مجازی آنها را نمی‌توان پیدا کرد تا با بن خرید کتاب آنها را خریداری کرد؛ وقتی هم از انتشارات علت این اتفاق را سوال می‌کنیم که چرا کتاب‌ها به صورت مجازی وجود ندارد؟ پاسخ سر بالا می‌دهند و می‌گویند «دوست نداشتیم» یا «صلاح دانستیم تا به صورت مجازی عرضه نکنیم» در صورتی که اتفاقا انتشارات می‌داند که دانشجویان به این کتاب‌ها نیازمند هستند. 

 

در ادامه این گزارش با یک استاد دانشگاه هم صحبت شدیم؛ میلاد تفنگچی، فارغ التحصیل دکتری شهرسازی دانشگاه تهران و مدرس جوان دانشگاه درباره تجربه خود از نمایشگاه کتاب بیان کرد: نکته‌ای که بیشتر به چشم می‌آمد و جالب نبود این است که بیشتر کتاب‌های منتشر شده قدیمی هستند و کتاب‌های چاپ جدید کمتر هستند یعنی بیشتر برای سال ۱۴۰۰ یا ۱۴۰۱ هستند البته این اتفاق از طرفی خوب است چون قیمت‌ها برای قدیم است به نسبت ارزان‌تر هستند اما طبیعتاً انتظار داریم وقتی به انتشارات دانشگاهی مراجعه می‌کنیم کتاب‌های به روز را مشاهده کنیم ولی حس می‌کنم که هر چقدر کتابخوانی کاهش پیدا می‌کند این اتفاق باعث می‌شود تا استادان و پژوهشگران از طریق مقاله کار خود را جلو ببرند و کتاب‌های کمتری منتشر کنند. 

 

 

این استاد دانشگاه ادامه داد: نکته مهمی که باید گفت تا چند سال اخیر به دانشجویان بن خرید کتاب می‌دادند و همین بن‌ها سبب می‌شد تا دانشجویان ترغیب به خریداری کتاب شوند و به نمایشگاه بیایند اما با مجازی شدن استفاده از بن‌ها باعث شده تا نمایشگاه خلوت‌تر شود در صورتی که حضور در فضای نمایشگاه اتفاق خوبی است و برای دانشجویان مفید است؛ بنابراین تخفیف‌هایی در نظر گرفته شده باید به گونه‌ای باشد تا افراد را به حضور در فضاهای فرهنگی ترغیب کند. 

 

آخرین دانشجویی که با او گفت‌وگو کردیم مطهره کاظمی، دانشجوی ارشد علوم سیاسی دانشگاه تهران بود که درباره تجربه‌اش از نمایشگاه کتاب گفت: به نظرم در حوزه علوم سیاسی اختلافی میان نشرهای دانشگاهی و نشرهای عمومی وجود دارد و علوم انسانی آن پویایی که باید در نشرهای دانشگاهی داشته باشند را ندارد؛ به صورت کلی می‌توان گفت نشر‌های علوم‌ سیاسی بسیار جدا افتاده هستند و نشرهای دانشگاهی در حوزه علوم انسانی بسیار مهجورند. 

 

 

او ادامه داد: بن خرید کتابی که به دانشجویان تخصیص داده شده نسبت به قیمت‌های موجود کتاب اصلاً متناسب نیست و دانشجو باید بخش زیادی از کتاب‌ها را بدون بن خریداری کند. البته وضعیت در حوزه نشرهای دولتی بهتر است ولی در مجموع آنچه که مشخص است این است که قیمت کتاب بسیار گران شده است و با محدودیت خرید مواجه هستیم. پیش آمده کتابی را نیاز داشته باشم اما وقتی قیمت آن را دیده‌ام ترجیح دادم که از کتابخانه آن کتاب را تهیه و استفاده کنم. امیدوارم یارانه دانشجویان را هم بیشتر کنند تا بتوانیم کتاب‌های بیشتری را تهیه کنیم.

 

این دانشجو در انتقادی نسبت به مدیریت اجرایی نمایشگاه گفت: فضای رفاهی که مصلی باید برای مخاطبان فراهم می‌کند نقص‌های بسیاری دارد مثلاً یک آب‌سردکن در این فضای بزرگ وجود ندارد و مردم مجبور هستند تا آب معدنی خریداری کنند در صورتی که تعبیه چنین چیزی هزینه زیادی ندارد. 

 

او در پایان اضافه کرد: من سال‌های گذشته هم در نمایشگاه کتاب حضور پیدا کردم اما احساس می‌کنم که امسال نشرهای بیشتری نسبت به سال‌های گذشته حضور دارند. 

 

پس از گفت‌وگوی آخر به کلیدواژه‌هایی که مدام تکرار شده بود فکر می‌کردیم؛ «گرانی کتاب»، «کافی نبودن بن‌های خرید»، «انتقاد از مجازی بودن بن‌ها» و «کاهش تیراژ کتاب» پربسامدترین کلیدواژه‌هایی بودند که چه ناشران و چه دانشجویان در این گفت‌وگوها به آن اشاره کردند. قطعاً برای حل هرکدام از این موارد، راه‌هایی وجود دارد. 

 

باید چاره‌ اندیشید تا علاقه‌مندان کتاب روز به روز افزایش پیدا کند و کتاب فروشی‌ها و علاقه‌مندان به کتاب و کتاب‌خوانی به روزهای خوش خود بازگردند. یاد روزگاری می‌افتیم که اگر همه چیز گران بود؛ کتاب آنقدرها هم گران نبود و در نمایشگاه کتاب افرادی را می‌دیدیم که کیسه‌های پر از کتاب در دست داشتند و حتی برای حمل کتاب‌ها باید گاری می‌گرفتند اما این روزها دیگر خبری از اینگونه خریدها نیست و باید با احتیاط خرید کرد؛ چراکه کتاب به یک کالای لوکس تبدیل شده است.