عقلانیت در فقه سیاسی امام(ره) جایگاهی فراتر از تأیید نقلی دارد

به گزارش خبرنگار ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالله نظرزاده، عضو هئیت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، امروز دوشنبه ۱۹ خرداد در نشست علمی «دلالت‌های روش شناختی امام خمینی (ره) در جایگاه متخصصین در نظام اسلامی» که در سالن شهید سلیمانی پژوهشگاه برگزار شد، به تبیین جایگاه عقل در نظام فقهی ایشان پرداخت و اظهار کرد: عقل، قوه‌ای است که انسان به‌واسطه آن کلیات را درک می‌کند؛ این تعریف در علم اصول به دو بخش عقل نظری و عقل عملی تقسیم می‌شود؛ اولی مربوط به ادراکات علمی و دومی ناظر به ادراکات ارزشی و رفتاری است.

وی با اشاره به تقسیم عقل به «استقلالی» و «غیر استقلالی» ادامه داد: عقل استقلالی آن است که بدون استناد به آیات و روایات، از طریق ملازمه و بدیهیات عقلی به صدور حکم می‌رسد؛ چنان‌که شهید صدر نیز این نوع حکم را «بی‌نیاز از نقل» تعریف کرده‌اند که با این حال، ایشان تصریح می‌کنند که در تاریخ فقه شیعه، نمونه‌ای از حکم مستقل عقلی که هیچ پشتوانه نقلی نداشته باشد، یافت نمی‌شود.

نظرزاده افزود: برخی فقها همچون مرحوم سید محمود هاشمی نیز در بررسی‌های فقهی خود، بر حضور مؤثر عقل در فهم احکام و تأثیر شرایط زمان و مکان تأکید داشتند. برای مثال، در موضوعاتی، چون حکم بازی با شطرنج، تغییر حکم از حرمت مطلق به جواز مشروط، بر اساس تغییر حیثیت تعلیلیه (مثل خروج از حالت قمار) صورت گرفت.

وی گفت: امام خمینی (ره) در فقه حکومتی خود، عقل را صرفاً ابزار استنباط احکام فردی ندانسته، بلکه آن را مبنایی برای تنظیم ساختار حکومت اسلامی قرار داده‌اند. از منظر ایشان، تحقق احکام و اهداف شریعت بدون وجود حکومت ممکن نیست و همین امر، تشکیل حکومت اسلامی را واجب شرعی می‌سازد.

نظرزاده با اشاره به دیدگاه امام در باب ولایت فقیه خاطرنشان کرد: حضرت امام ولایت فقیه را ادامه همان اختیارات پیامبر اسلام (ص) و ائمه معصومین (ع) می‌دانند. ایشان معتقدند هر آنچه در حوزه حکمرانی برای پیامبر و امام ثابت بوده، در عصر غیبت برای ولی فقیه نیز ثابت است.

وی تأکید کرد: فقه از دیدگاه حضرت امام صرفاً مجموعه‌ای از احکام فردی نیست، بلکه یک منظومه به‌هم‌پیوسته حکومتی است که همه ابعاد آن‌ها طهارت و صلات گرفته تا احکام اجتماعی و سیاسی—در تعامل با ساختار حکومت اسلامی معنا پیدا می‌کند.

امام خمینی قاعده «لا ضرر» را رویدادی حکومتی می‌دانند

حجت‌الاسلام والمسلمین نظرزاده با اشاره به مبانی عقل‌گرایانه بنیان‌گذار جمهوری اسلامی اظهار کرد: امام خمینی حکومت اسلامی را واجب عقلی می‌دانند و فلسفه آن را بر استمرار اجرای احکام شریعت حتی در عصر غیبت استوار می‌کنند.
وی با اشاره به کتاب «ولایت فقیه» امام خمینی گفت: حضرت امام در این اثر، نخستین دلیل ضرورت حکومت اسلامی را دلایل عقلی و مبنای فلسفی آن می‌دانند؛ از جمله اینکه ارسال شریعت بدون نظام اجرایی و حکومتی، ناقص و غیرقابل تحقق خواهد بود.

نظرزاده افزود: امام خمینی در پاسخ به کسانی که حکومت را جزء دین نمی‌دانند، تصریح می‌کند که این نگاه بدتر از باور به نسخ اسلام است. ایشان تأکید دارند که حکومت اسلامی باید همواره برقرار باشد و هیچ تفاوتی میان زمان حضور معصوم و عصر غیبت از نظر وظیفه اجرای احکام وجود ندارد.

وی با بیان اینکه حضرت امام نگاه متفاوتی نسبت به قاعده فقهی «لا ضرر» دارند، گفت: بر خلاف دیدگاه رایج فقها که این قاعده را اصل فقهی قابل استفاده در استنباط احکام می‌دانند، امام این قاعده را حکمی حکومتی می‌شمارند که پیامبر اسلام (ص) در مقام حاکم صادر کرده‌اند.

نظرزاده تأکید کرد: حضرت امام در بررسی سندی و دلالی این روایت، با دقت وارد بحث رجالی و متنی می‌شوند و برخی تعابیر مانند «فی الاسلام» یا «علی المؤمن» را افزوده راوی می‌دانند که بر اساس لق‌لق زبان و ذهنیت قبلی راوی به متن اضافه شده‌اند، نه اینکه در اصل حدیث آمده باشند.

وی تصریح کرد: از نگاه امام، نمونه‌ای مانند منع بهره‌برداری از آب اضافی، رفع ضرر محسوب نمی‌شود، بلکه صرفاً عدم انتفاع است و چنین مواردی صلاحیت قرار گرفتن در قاعده فقهی ندارند.

استاد حوزه و دانشگاه همچنین به دیدگاه امام در مورد عقل اشاره کرد و گفت: حضرت امام در تحلیل روایات، با رویکرد عقل‌گرایانه و حکومتی وارد می‌شوند، و حتی در مواردی، چون وضو در شرایط کمبود آب، امکان دخالت فقیه برای کاهش شستن‌های مستحب را در چارچوب مصالح عمومی مطرح می‌کنند.

حجت‌الاسلام نظرزاده بیان کرد: مجموعه استدلال‌های امام در حوزه فقه سیاسی، از جمله مباحث مربوط به قاعده لا ضرر، نشان از دستگاه فکری منسجمی دارد که عقل، حکومت، و شرایط زمان و مکان در آن نقشی کلیدی ایفا می‌کنند.