در آیین رونمایی از کتاب «حقیقت سلمان فارسی» مطرح شد
در جستجوی ابعاد کمتر شناخته شده سلمان فارسی
سلمان فارسی از شخصیت‌هایی است که پلی میان اسلام و ایران است اما مسئله مهم این است که ما سلمان را چگونه می‌شناسیم و از اهمیت نقش او چگونه آگاه می‌شویم.
به گزارش ایکنا به نقل از کانال تلگرامی رسول جعفریان، هدف ما در این کتاب، مروری کلی بر پژوهش‌هایی است که درباره سلمان فارسی صورت گرفته است. برای اینکه بدانیم برای شناخت سلمان چه باید بکنیم، لازم است راهی را که طی شده و پژوهش‌هایی را که صورت گرفته، بشناسیم و بدانیم تاکنون چه مقدار از این راه پیموده شده است و اکنون ما در کدام ایستگاه هستیم تا بتوانیم برای آینده برنامه‌ریزی کنیم. در این باره چند نکته را یادآور می‌شوم:
نکته اول این است که اشاره به اهمیت و ضرورت پژوهش و تحقیق دربارە سلمان در روزگار خودمان داشته باشیم. در ایران امروز ما، به ویژه بعد از جنگ دوازده روزه تحمیلی امریکا و اسرائیل بر ایران، بحث از هویت ایرانی وچگونگی آن، شدت گرفته است. بحث از هویت ایرانی و اسالمی، بحث ریشه داری است و در دو قرن اخیر، بسیار به آن پرداخته شده است. سؤال ما این است: جایگاه سلمان فارسی در بحث هویت ایرانی اسلامی ما کجاست؟
اهمیت این بحث، در این است که به هر روی، در عقبه تاریخی ما، کشوری ایرانی بوده و سپس اسلام آمده و این که این دو در گذر زمان با یکدیگر ترکیب شده و ایران اسلامی امروز ما را پدید آورده‌اند. در طول این چهارده قرن، ایرانیان نقش مهمی در فرهنگ اسلامی برعهده داشته‌اند و به آن وفادار ماندند، و در واقع، با نوع رفتار مردم ایران، سرزمین ایران با دین اسلام عجین شده است.
کار مهم این است که پلی استوار میان این دو مفهوم «ایران» و «اسلام» زده شود و سلمان فارسی از ستون‌های اصلی «پل میان اسلام و ایران» است. سلمان به عنوان یک عنصر و مؤلفه مهم، از همۀ شرایط لازم برخوردار است، و ما می‌توانیم در بحث از هویت، آنچه در ذهن جمعی ما ایرانیان ـ اعم از شیعه وسنی ـ وجود دارد، از شخصیت و شخص سلمان فارسی به عنوان یک استوانه بهره بگیریم، مسئله این است که سلمان را بشناسیم و از اهمیت نقش وی در این زمینه آگاه شویم. در این زمینه شناخت درست، یعنی تحقیق و پژوهش جدی.
نکته دوم این است که بحث و تحقیق درباره سلمان سابقه‌ای نسبتا دیرین دارد. از هزار سال قبل، کتابچه‌ها و رساله‌هایی نوشته شده که دو نمونه آن یکی «اخبار سلمان المحمدی» از ابواحمد عبدالعزیز الجلودی و دیگر کتابی با عنوان «اخبار سلمان و زهده و فضائله» از شیخ صدوق (م 381) است، این دو کتاب به دست ما نرسیده است، اما اخبار سلمان در منابع حدیثی و تاریخی به فراوانی آمده است. بیش از یک قرن پیش، در میان علمای شیعه، کسی که به سلمان بسیار علاقه مند شد و کتابی مستقل دربارە او نوشت، مرحوم میرزا حسین نوری(1254 ـ 1320 ق) عالم بزرگ شیعه و از شاگردان میرزای شیرازی بود که کتاب «نفس الرحمان فی فضائل سلمانَ» را نوشت. اما بعد از مرحوم نوری، آثار فراوانی دربارۀ سلمان فارسی توسط علمای شیعه در عراق و ایران نوشته شد که بالغ بر ده‌ها عنوان می‌شود. در این زمینه، آثار علمای شیعه عراق به زبان عربی بسیار باارزش است که شماری از آن‌ها پیش و پس از انقلاب به فارسی ترجمه شده است.
کتاب «روزبه یا سلمان محمدی» از بدرالدین نصیری، کتاب «زندگی پر افتخار سلمان، پیشگام رابطە ایران و اسلام» از محمد محمدی اشتهاردی، کتاب «سلمان نخستین مسلمان ایرانی» از مرحوم داود الهامی، تنها چند نمونه از کتاب‌هایی است که پیش از انقلاب و اندکی پس از آن در ایران منتشر شدند. روشن است که شیعیان به ویژه ایرانیان شیعه مذهب، با توجه به ایرانی بودن سلمان، علاقه خاصی به سلمان داشته و در این باره، آثار ممتازی نوشته‌اند که قابل ستایش است. ای کاش ممکن بود بهترین‌های آثار که در این دهه‌ها درباره سلمان نوشته شده را در یک مجموعه منتشر کرد.
نکته سوم اینکه پژوهشگران غربی از دیرباز به سلمان علاقه‌مند بوده‌اند و این تحقیق برای آن‌ها جذابیت خاص خود را داشته است . ماسینیون (1883 ـ 1962) یکی از این اشخاص است که در سال 1914 میلادی، کتابی دربارە سلمان نوشت و در آن، نوشته نویسنده های را که سعی کرده بود شخصیت سلمان فارسی را موهوم نشان دهد، مورد انتقاد قرار دارد. ماسینیون به دلیل علاقه به عرفان و نیز تخصصی که دربارۀ کوفه و عراق داشت، به سراغ این موضوع رفت.
این اثر، توسط علی شریعتی با عنوان «سلمان پاک» منتشر شد، و حتی یک بار با نام مستعار ابراهیم خلیلی هم منتشر شد. کتاب ماسینیون را عبدالرحمن بدوی، به عربی با عنوان «سلمان الفارسي والبواکیر الروحیة لإلسالم في إیران» ترجمه کرد که در سال 1995 در قاهره منتشر شد. در سال‌های اخیر، مقاله علمی فراوانی با رویکردهای مختلف در زبان‌های فرنگی دربارۀ سلمان نوشته شده و حتی در برخی از کشورها پایان نامه‌هایی به زندگی سلمان اختصاص یافته است. دو نمونه از این مقالات را در کتاب «حقیقت سلمان فارسی» به فارسی ترجمه کرده و آورده‌ایم. تحقیق دربارە سلمان در میان اروپاییان همچنان ادامه دارد که نمونه‌ای از آن‌ها مقالۀ«ترجمۀ سورۀ فاتحۀ سلمان و جدال معاصر بر سر ترجمه قرآن» است که در کتاب the of Meaning TheTafsir and Lexicology: Word در سال 2015 منتشر شده است.
نکته چهارم اینکه در سال‌های بعد از انقلاب، شماری از نویسندگان، دربارە سلمان آثار خوبی پدید آوردند. برخی از آن‌ها رساله‌های دانشگاهی است که از آن جمله، کتاب «بررسی سیر زندگی و حکمت سلمان فارسی» از عطاء الله مهاجرانی و کتاب «پارسای پارسی» از محمدرضا ترکی است. مرحوم سیدجعفر مرتضی نیز کتابی عربی درباره سلمان با عنوان «سلمان الفارسی فی مواجهة التحدی» نوشتند که در همان دهه 1360 ش به فارسی برگردانده شد و بارها به چاپ رسید. پاره‌ای از آثار نوشته شده در این چند دهه، علمی و تحقیقی هستند و برخی هم برای عموم مردم و حتی برای کودکان و نوجوانان نوشته شده‌اند. کتاب «سلمان فارسی و استاندار مدائن» از مرحوم احمد صادقی اردستانی، و برخی دیگر، بیشتر به جنبه‌های سیاسی و مدیریتی سلمان پرداخته‌اند.
پنجم اینکه از عناوین کتاب‌هایی که درباره سلمان توسط علما و محققان و نویسندگان عمومی نوشته شده می‌توان دریافت که پژوهشگران روی چند جهت در زندگی و فکر سلمان و نیز اهمیت او در فرهنگ و میراث اسلامی تکیه کرده‌اند:
الف: جامعیت و گستردگی موضوعات در زندگی سلمان؛
ب: تأکید بر نقش اجتماعی و مذهبی سلمان؛
ج: برجستگی فضائل و صفات اخلاقی؛
د: اهمیت هویت ایرانی و تحول شخصی؛
هـ : تأکید بر زبان فارسی و اهمیت آن در فرهنگ اسلامی؛
و: اهمیت جغرافیای ایران، جزیرة العرب و عراق و پیوستگی آن در زندگی سلمان و همین‌طور موقعیت مدائن یا همان «سلمان پاک» جایی که مدفن سلمان است.
ز: اهمیت سلمان در فرهنگ دروزی ها در لبنان و سوریه که از او شخصیتی ویژه خود ساخته‌اند و این بخش کمتر در مطالعات ایرانی انعکاس یافته است.
بیشتر این کتاب ها در فارسی و عربی، و عموما در عراق و ایران نوشته شده است و می‌شود گفت با کمال تأسف به رغم این که چند کتاب مختصر و کوچک در عربستان سعودی درباره سلمان نوشته شده، به طور بایسته به این مبحث پرداخته نشده است. جالب است که بگویم، یک رسالۀ کارشناسی ارشد در دانشگاه اسلامی محمد بن سعود، به نقد اخبار و گزارش‌های منابع شیعه درباره سلمان پرداخته که در سال 1435 ق ثبت شده است.
ب: تأکید بر نقش اجتماعی و مذهبی سلمان؛
ج: برجستگی فضائل و صفات اخلاقی؛
د: اهمیت هویت ایرانی و تحول شخصی؛
هـ : تأکید بر زبان فارسی و اهمیت آن در فرهنگ اسلامی؛
و: اهمیت جغرافیای ایران، جزیرة العرب و عراق و پیوستگی آن در زندگی سلمان و همین‌طور موقعیت مدائن یا همان «سلمان پاک» جایی که مدفن سلمان است.
ز: اهمیت سلمان در فرهنگ دروزی ها در لبنان و سوریه که از او شخصیتی ویژه خود ساخته‌اند و این بخش کمتر در مطالعات ایرانی انعکاس یافته است.
بیشتر این کتاب ها در فارسی و عربی، و عموما در عراق و ایران نوشته شده است و می‌شود گفت با کمال تأسف به رغم این که چند کتاب مختصر و کوچک در عربستان سعودی درباره سلمان نوشته شده، به طور بایسته به این مبحث پرداخته نشده است. جالب است که بگویم، یک رسالۀ کارشناسی ارشد در دانشگاه اسلامی محمد بن سعود، به نقد اخبار و گزارش‌های منابع شیعه درباره سلمان پرداخته که در سال 1435 ق ثبت شده است.
کتاب دیگری با عنوان «المضامین التربویة فی سیرة الصحابی سلمان الفارسی» به عنوان پایان نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه امام محمد بن سعود در ریاض در سال 1436ق ثبت شده که مؤلف آن ساره ابراهیم آل معمر است. رساله‌ای هم با عنوان «االثار الواردة فی الزهد من مسند سلمان» در سال 1431ق نوشته شده است. در عراق هم یاسین حسین علوان الویسی مقاله‌ای با عنوان «الصحابی المحمدی فی کتابات المستشرقین ماسینیون» دارد که در مجله دراسات المستشرقین منتشر شده است (2015م /1437ق). پایان نامه های هم با عنوان «مرویات الصحابی الجلیل سلمان الفارسی فی الصحیحین، دراسة تحلیلیة» توسطدانشجویی در دانشگاه الانبار نوشته شده که تک تک احادیث روایت شده از سلمان در بخاری و مسلم را با منابع دیگر سنجیده و تأثیر آن را در کتاب‌های فقهی بعدی بررسی کرده است، این‌ها را برای نمونه آوردیم که توجه به این موضوع را در برخی بلاد عربی نشان داده باشیم. طبعا آثار، بسیار بیش از این‌ها است.
ششم اینکه ما همچنان برای سلمان کارهای زیادی پیش رو داریم. اوال در امر پژوهش دربارۀ سلمان باید کارهای جدیتری انجام دهیم که توضیح خواهم داد. ثانیا امر مهم دور کردن خرافات و تحریفات از چهرۀ سلمان که در طول قرون پیرایههای فراوانی بر او بسته شده است و باید آن ها را با کاوش های علمی دقیق حل کرد. ثالثا از ز اویه مباحث هنری و فرهنگ عمومی، می‌توان و می باید در چارچوب واقعیات و آنچه حقیقتا دربارۀ سلمان وجود دارد، فعالیت های ویژه ای صورت گیرد. خوشبختانه فیلم سلمان ـ که هنوز چیزی در باره آن نمی دانیم ـ در راه است و اما در کنار آن، از زبان شعر که همیشه در ادبیات فارسی در معرفی سلمان وجود داشته و بارها دربارۀ آن نوشته شده است، باید بیشتر استفاده کرد. داستان نویسی و رمان در شکل های مختلف می تواند در معرفی سلمان م ؤثرباشد. مهم آن است که بتوانیم به صورت معقول، از چهرۀ سلمان، برای تقویت هویت اسالمی ـ ایرانی بهره برداری کنیم. به عالوه، از همین چهره، برای ایدۀ وحدت جهان اسلام نیز یاری بگیریم.
ششم اینکه ما همچنان برای سلمان کارهای زیادی پیش رو داریم. اوال در امر پژوهش دربارۀ سلمان باید کارهای جدیتری انجام دهیم که توضیح خواهم داد. ثانیا امر مهم دور کردن خرافات و تحریفات از چهرۀ سلمان که در طول قرون پیرایههای فراوانی بر او بسته شده است و باید آن ها را با کاوش های علمی دقیق حل کرد. ثالثا از ز اویه مباحث هنری و فرهنگ عمومی، می‌توان و می باید در چارچوب واقعیات و آنچه حقیقتا دربارۀ سلمان وجود دارد، فعالیت های ویژه ای صورت گیرد. خوشبختانه فیلم سلمان ـ که هنوز چیزی در باره آن نمی دانیم ـ در راه است و اما در کنار آن، از زبان شعر که همیشه در ادبیات فارسی در معرفی سلمان وجود داشته و بارها دربارۀ آن نوشته شده است، باید بیشتر استفاده کرد. داستان نویسی و رمان در شکل های مختلف می تواند در معرفی سلمان م ؤثرباشد. مهم آن است که بتوانیم به صورت معقول، از چهرۀ سلمان، برای تقویت هویت اسالمی ـ ایرانی بهره برداری کنیم. به عالوه، از همین چهره، برای ایدۀ وحدت جهان اسلام نیز یاری بگیریم.
درباره پژوهش باید گفت که این مسئله در روزگار ما از دو جهت اهمیت بیشتری یافته است:
الف: اول این که روش های پژوهش و تحقیق متحول شده و ما باید با استفاده از آخرین روش ها به کار تحقیق
دربارۀ سلمان ـ مانند بقیۀ موضوعات تاریخی ـ بپردازیم و از روش های گذشته که صرف بسنده کردن به نقل قول ها و احیانا تحلیل های مبتنی بر آن‌ها که گاه بسیار سبک بوده، پرهیز کنیم. اکنون، ابزارهای پژوهش به گونه‌ای است که گاه از یک شاهد کوچک تاریخی می‌شود بهترین بهره‌ها را برد و ده‌ها برابر آنچه در گذشته از آن استفاده می‌شد، استفاده کرد. یک کتیبه در عصر قدیم حتی نمی توانست خوانده شود، اما اکنون نه تنها خوانده می‌شود که صدها استفاده از آن صورت می‌گیرد.
دربارۀ سلمان ـ مانند بقیۀ موضوعات تاریخی ـ بپردازیم و از روش های گذشته که صرف بسنده کردن به نقل قول ها و احیانا تحلیل های مبتنی بر آن‌ها که گاه بسیار سبک بوده، پرهیز کنیم. اکنون، ابزارهای پژوهش به گونه‌ای است که گاه از یک شاهد کوچک تاریخی می‌شود بهترین بهره‌ها را برد و ده‌ها برابر آنچه در گذشته از آن استفاده می‌شد، استفاده کرد. یک کتیبه در عصر قدیم حتی نمی توانست خوانده شود، اما اکنون نه تنها خوانده می‌شود که صدها استفاده از آن صورت می‌گیرد.
ب: نکتۀ دوم این است که آنچه تاکنون درباره سلمان نوشته شده، بر پایۀ اطلاعاتی بوده که طی این قرون دراختیار بوده است. امتیاز روزگار ما این است که متن‌های زیادی از آثار مکتوب کهن قرون اولیه اسلامی که برای قرن‌ها در اختیار نبوده، اکنون تصحیح و منتشر شده است. در این متن‌ها، اخبار و احادیث و حکایات فراوانی دربارۀ صدر اسلام آمده است، از آن جمله، مطالب تازه بسیار فراوانی در بارۀ زندگی امام علی (ع) و یا کسانی مانند سلمان. برای مثال، در ده‌ها کتاب و کتابچه ای که در دهه‌های اخیر از ابنابی الدنیا(208 ـ 281 )منتشر شده، اخبار زیادی از سلمان آمده که بسیار باارزش و گاه منحصر به فرد است. بخشی از این مطالب طی مقاله‌ای که در مجموعه مقالات همین کنگره به چاپ رسیده، با عنوان اخبار سلمان در آثار ابن ابی الدنیا آمده است. مشابه این موارد در کتاب‌های تازه تصحیح شده از متون قدیم بسیار زیاد است. عالوه بر این، ما نیاز به بازشناسی شخصیت سلمان بر اساس آثار شیعه و سنی داریم، چون هریک از آن‌ها، داده‌هایی را در اختیار ما قرار می‌دهند که می‌توانیم بر اساس آن‌ها بحث درباره سلمان را کامل‌تر کنیم. و اما آنچه ما انجام دادیم در ادامۀ فعالیت‌هایی است که از سال 1382 ش با برگزاری مراسمی در بزرگداشت سلمان فارسی در منطقه جی آغاز شد و طی آن سه کتاب انتشار یافت که دو کتاب آن دربارۀ سلمان بود: یکی به عربی که توسط دوست ما آقای جویا جهانبخش به فارسی درآمد و دیگر کتابی برای مردم که توسط خانم ناهید طیبی نوشته شد. کتابی هم با عنوان «خورشید جی» دربارۀ خوراسگان و علمای آن انتشار یافت. اکنون بعد از گذشت 22 سال، از طرف شهرداری اصفهان، برنامه کنگرۀ ملی برای سلمان تدارک دیده شد.
با همۀ فراز و نشیب‌های که در یک سال گذشته داشتیم و از جمله جنگ دوازده روزه تحمیلی آمریکا و اسرائیل بر ایران که سبب به هم خوردن پاره‌ای برنامه‌ها و تأخیر آن شد، توانستیم چهار کتاب منتشر کنیم. نخستین قدم، انتشار مجموعه مقالاتی در 620 صفحه حاوی 20 مقالۀ پژوهشی درباره سلمان فارسی با عنوان «حقیقت سلمان فارسی» است. دیگر کتاب «سلمان نماد حکمت در ایران و اسلام» اثر آقای ریاحی، و سوم کتاب «اینجا ایران، من سلمان» از ناهید طیبی است که بازنویسی همان اثری است که در همایش اول انتشار یافت. کتاب چهارم، درس‌هایی از سلمان فارسی که گزیدهای از سخنان و کردارهای سلمان فارسی از متون کهن با ترجمۀ فارسی است. به علاوه، مستندی نیز تدارک دیده شد که به رغم همه تلاش‌های هنرمند عزیز آقای احمدی، به طور کامل که در این مجلس قابل ارائه باشد، به سرانجام نرسید، اما گزارشی از آن آماده شد.
برنامه‌های متنوع دیگری هم در این زمینه تدارک دیده شد که هر کدام در جای خود قابل ستایش است. سرانجام بعد از چند بار تغییر برنامه کنگره، در نهایت امروز ـ روز 13 ربیع الاول در هفته وحدت، مصادف با 15 شهریور ـ این مراسم برگزار شد و دوستان برنامه‌هایی را برای آن آماده کردند. طی دیدارهایی که هفتۀ گذشته با شماری از مراجع تقلید آیات عظام و بزرگوار،آقایان مکارم شیرازی و جعفر سبحانی داشتیم، تأکید داشتند که اصل کار بسیار مهم است و باید کنگره‌های بعدی ادامه یابد. همچنین در دیدار با آیت الله سید جواد شهرستانی و نیز آیت الله حسینی بوشهری هم این مسأله و اهمیت آن مورد تأکید قرار گرفت. امیدوارم نتیجه مورد رضایت مردم شریف اصفهان باشد که میراثدار جی بزرگ کهن هستند.
فهرست مقالات کتاب «حقیقت سلمان فارسی»
▪️پنج جُستار دربارۀ سلمان فارسی
1. سلمان به‌مثابۀ یک عجم میان عرب
2. سلمان و اسرائیلیات
3. فارسیات سلمان
4. زهدیات سلمان
5. شیعیات سلمان
رسول جعفریان
▪️ پی‌جوییِ «خبر جاثلیق»: بررسی خاستگاه و نسخ کتاب منتسب به سلمان فارسی محمد قندهاری | محمدصادق رضوی
▪️ میراثِ رواییِ اَبوعُثْمان نَهْدی از سلمان فارسی محمد شهسواری
▪️ آذرنوش و مجعول بودن حدیث ثریا از تقریر نظریه تا نقد پارادایم علی راد
▪️ از شاگرد تا صحابى؟ راهبان مسیحى ... در داستان اسلام آوردن سلمان فارسى بردلی بومن | ترجمۀ سید کمال دعایی
▪️ سلمان فارسی و فتوحات صدر اسلام منصور داداش‌نژاد
▪️ سلمان، صحابیِ ایرانیِ محمد(ص) سارا باون سوانت | ترجمۀ سید کمال دعایی
▪️ سلمان در آثار علمای اصفهان محمدرضا هدایت‌پناه
▪️ نگاره‌های سلمان فارسی در نُسخِ مصوّرِ عثمانی و صفوی و قصه‌های مربوط به آن‌ها ارطغرل ارتکین
▪️ سلمان فارسی در نسخه‌های شبیه‌نویسان رضا کوچک‌زاده
▪️ بررسی نام سلمان فارسی در نام‌گذاری‌های شهری استان اصفهان سید امیر میرهلی
▪️ سلمان فارسی به روایت میبدی در کشف‌الاسرار محمد سوری
▪️ مفهومِ عبادت در نگاهِ سلمان مصطفی صادقی کاشانی
سلمان فارسی در آینۀ آثار ابن‌ابی‌الدنیا فرجاد امین
▪️ سلوک سلمان فارسی و آگوستین قدیس فرشته کاظمپور
▪️نقش سلمان در گزارش‌های شأن نزول آیۀ غیبت محمدمهدی معراجی | سید اکبر موسوی تنیانی
