معارف اخلاقی قرآن شگفت‌انگیز است/ غایت دین؛ اخلاقی کردن جامعه
گروه اندیشه: ایازی معتقد است که اصل و اساس دین بر اساس اخلاق است و شریعت آمده است که اخلاق را ایجاد کند. در قرآن بسیاری از احکام اعتقادی و فقهی با اخلاق به هم تنیده شده است.
ارتباط اخلاق و قرآن مورد تاکید بسیاری از علماء دینی است و احادیث بسیاری در این زمینه وجود دارد، حجت‌الاسلام و المسلمین محمد‌علی ایازی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، به تشریح ابعاد اخلاقی دین پرداخت که مشروح آن را در پی می‌خوانید:
ایکنا: کدام سطح از اخلاقیات در قرآن مهم‌تر است؟
نمی‌توان گفت کدام بخش از اخلاق مهم‌تر است. اخلاق مانند یک بسته و مجموعه واحد است، ممکن است کارکرد اجزا فرق کند و نمی‌توان گفت کدام مهم‌تر است. برای مثال ماشین اجزاء زیادی دارد، موتور، چرخ و ... اما نمی‌توانیم بگوییم که کدام یک از این اجزا مهم‌تر است. ممکن است گفته شود که موتور مهم‌تر است، اما اگر چرخ وجود نداشته باشد، ماشین حرکت نمی‌کرد. از این رو همه اجزا برای تاثیرگذاری این بسته مهم است.
البته اگر امر دائر بر مزاحمت اجزا به هم شد و مقرر شود که یکی از اخلاقیات را انتخاب بکنیم، در این صورت مساله فرق می کند. فرض کنید پزشک مسلمانی وارد بیمارستان می‌شود، در حالی که نیاز است تا او به اتاق عمل برود و انسان بی دینی را که در حال مرگ است را مورد جراحی قرار دهد و از سوی دیگر اگر به اتاق عمل برود نمازش قضا خواهد شد. در این صورت باید به انتخاب دست بزند. اسلام معتقد است او باید فردی که هم عقیده اش نیست را نجات دهد و این بر نماز در این صورت ارجحیت دارد.
ایکنا: اخلاقیات در قرآن چگونه منعکس شده‌اند؟
از این نظر قرآن شگفت‌انگیز است، اصل و اساس دین بر اساس اخلاق است، شریعت، عقاید و ... آمده‌اند که اخلاق را ایجاد کنند. همه احکام دین اعم از نماز، جهاد، خمس و ... برای اخلاق است و در قرآن بسیاری از احکام اعتقادی و فقهی با اخلاق به هم تنیده شده است.
برای مثال، عبادت خدا کار اخلاقی است، زیرا کسی که صاحب نعمت بوده و این نعمت‌ها را برای شما داده است، باید مورد سپاسگزاری قرار بگیرد و در واقع این امری اخلاقی است. هر کسی که برای شما هدیه‌ای می‌دهد و خدمتی کرده است باید از او تشکر کنید. در واقع نماز سپاسگزاری در پنج نوبت از خداست. تفاوت سپاسگزاری انسان از خدا با تشکر از انسان‌ها این است که خداوند نیازی به سپاسگزاری ما ندارد و سود این سپاسگزاری به خودمان باز می‌گردد.
ایکنا: آیا نیت می‌تواند پلی میان اخلاقی بودن و اعمال دینی باشد و اعمال دینی را به اعمال اخلاقی بدل کند؟
همین‌طور است. فرض کنید شما می‌خواهید پولی را به نیازمندی برای خرید خانه بدهید، در یک حالت شما این پول را می‌دهید تا به واسطه این کار به موقعیتی برسید و در حالت دوم شما این کار را انجام می‌دهید، زیرا نفس این کار را درست و لازم می‌دانید. اگر شما می‌خواهید این مال را برای رفع نیاز یک فرد بپردازید، این عمل خداپسندانه است، اما اگر این عمل را برای کسب یک موقعیت بپردازید، مرتکب ریا شده‌اید که عملی غیر اخلاقی است. بنابراین نیت در اخلاقی بودن اعمال بسیار مهم است.
نیت به اعمال دینی جهت و معنای خاص می‌دهد، علتش هم این است که صرف انجام کار خوب مهم نیست و کار خوب را برای هدف خوب باید انجام داد. قرآن می‌گوید کار خوبی که انجام می‌دهید با منت و اذیت نباشد. این بدان خاطر است که صدقه به معنای انجام کاری خوب است، لازم هم نیست که حتما پرداخت پول باشد. گاهی کار خیر با یک تماس تلفنی انجام می‌شود که در هر صورت نباید آن را با منت گذاشتن و اذیت باطل کرد. همه دستورات دینی با اخلاق پوشیده شده است.
ایکنا: بحث کانت را در خصوص اینکه دین نباید پشتوانه اخلاق باشد را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا با این بحث می‌توانیم اخلاقی مستقل به نام اخلاق قرآنی داشته باشیم؟
اخلاق امری ماقبل دینی است و خوبی و بدی امری ذاتی و ماقبل دین است و همه عقلا به این مسائل اعتقاد دارند. دزدی در همه جای دنیا بد است. آزار مردم در همه جای دنیا بد است. سپاسگزاری از کار دیگران مطلوب همه است. قدردانی و تشکر از دیگران امر اخلاقی است.
دین در حوزه اخلاق تنها دو کار انجام می‌دهد، یکی آنکه اخلاقیات را توسعه می‌بخشد و دیگر آنکه اخلاقیات را اجرایی کرده و ضمانت‌های عملی برایش فراهم می‌کند. اگر فرد ترس از آخرت و روز حساب داشته باشد، کمتر به سراغ فعلی غیراخلاقی از جمله دزدی کردن می‌رود، یا اگر کار خوبی بخواهد بکند، ثواب و پاداش اخروی برایم فایده خواهد داشت، اگر من بدانم کاری که می‌کنم ثمره و نتیجه دارد با شوق بیشتری این کار را انجام خواهم داد.
ایکنا: در خصوص اخلاق عبادی ما بحث اختصاصی اخلاقی دینی را داریم. نحوه عبادت خداوند، خلوص و ... این‌ها چه رابطه‌ای با پیشینی بودن امر اخلاقی دارند؟
اصول اخلاقی مشترک میان همه انسان‌ها است، اما گاهی روش‌های اجرای آن با هم فرق می‌کند. اصل مشترک میان اخلاق عبادی و اخلاق انسانی سپاسگزاری از کسی است که به انسان نعمتی داده است. دین این سپاسگزاری را از خدا در قالب نماز، حج و ... تعیین کرده است.
