نظام‌سازی قرآن، دست‌یافتنی و مقبول است/ ارتباط سیستمی؛ مهم‌ترین ویژگی
گروه حوزه‌های علمیه: عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه ارتباط سیستمی؛ مهم‌ترین ویژگی نظام‌سازی قرآنی است گفت: نظام‌سازی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی از قرآن نه تنها دست‌یافتنی بلکه مقبول است.
حسین بابایی‌‌مجرد، عضو هیئت علمی گروه مدیریت اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) با موضوع نظام‌سازی قرآنی گفت: نظام‌سازی در زبان عرف و بعضا اهل علم، مشترک معنوی برای چهار مصداق نظام‌شناسی در ساحت تکوین، نظام‌یابی در ساحت تشریع، نظام‌سازی در ساحت اعتباریات و نظام‌گذاری در ساحت عینی است.
وی افزود: هرچند به طور خاص، نظام‌سازی ناظر به اعتبارات و قرارداد‌های اجتماعی است که در هر خرده‌نظام وضع می‌شود، ولی بنده معتقد هستم که نظام‌سازی بالمعنی‌الاعم جامع هر چهار ساحت بوده و قرآن مجید نیز به عنوان منبع معرفت‌شناسی دینی در ساحات چهارگانه ورود دارد، ولی در هر ساحت به حسب آن ساحت تعریف می‌شود.
این محقق و پژوهشگر با اشاره به فرایند نظام‌سازی بیان کرد: فرایند نظام‌سازی، اعتبارسازی در قالب حرکت از مبادی به سوی مسائل علم اجمالی به مبانی در شناسایی و اولویت‌دهی به مسائل و حرکت از مسائل به همراه مسائل به سوی منابع، جهت بازخوانی یا اصلاح بازتعریف مبادی علم تفصیلی به مبادی و نهایتا حرکت از مبادی تفصیلی به سوی مسائل جهت تعریف، تشریح، احساس و حل مسائل است؛ هرچند باید توجه داشت در این حرکت مبتنی بر اجمال و تفصیل، انعطاف درون‌زا در اصلاح‌گری، تدرج در تحول و جریانی بودن، جزء متمم نظام‌سازی تلقی می‌شود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به معنای اصطلاحی نظام در میان اندیشمندان مسلمان تصریح کرد: آنچه از اندیشمندان مسلمان در باب تعریف نظام مطرح است به طور عمده ناظر به نظام مضاف نظام دینی، نظام فقهی، نظام اجتماعی و ... است نه تئوری عمومی نظام و معمولا کسانی که تعریف آن‌ها ناظر به مطلق نظام است همان تعریف معهود اندیشمندان غربی را مطرح کرده و قید یا قیودی به آن اضافه کرده‌اند.
بابایی تصریح کرد: شهید آیت الله سید محمدباقر صدر در تعریف خود آورده است که اسلام در ورای احکام، دارای یک نظام بنیادی است که مکتب اجتماعی اسلام است؛ از نگاه شهید صدر اسلام علاوه بر احکام اجتماعی، دارای مذهب و مکتب اجتماعی است که از این مکتب گاهی از آن به نظام اجتماعی تعبیر می‌شود.
وی افزود: همچنین برخی در تعریف آن گفته‌اند که در اسلام قوانینی کلی وجود دارد که حالت تحلیلی دارد و حاکم بر منظومه‌های احکام است؛ یعنی در نظام به دنبال کشف قواعد تحلیلی هستیم که مبین نگاه اسلام به آن حوزه است؛ مثلا حجت‌الاسلام هادوی تهرانی معتقد است: اسلام در هر زمینه براساس مکتب خود مجموعه‌ای از نهاد‌های جهانشمول را عرضه می‌کند که با یکدیگر روابطی خاص دارند و دستگاهی هماهنگ را تشکیل می‌دهند.
بابایی تصریح کرد: قرآن، به عنوان یکی از منابع یا ادله شرعی و البته در رأس ادله است؛ هرچند جهت کشف احکام شرعی و نیل به اراده تشریعی خداوند غیر از قرآن، دو منبع دیگر نیز وجود دارد که سنت و عقل است؛ شریعت مقدس اسلام در مقام تلقی، تثبیت و بیان پیامبر، برخوردار از کمال و معصومانگی است و نه تفقه بالمعنی الاخص. حال ممکن است فقیه در مقام تفقه، به مراد شارع دست یابد یا نیابد. هرچند در مقام کشف فقیهانه احکام شرعی نیز برخی از فقهاء قائل به انسداد شده‌اند.
وی همچنین با اشاره به مقوله نظام‌سازی قرآنی بیان کرد: این نظام‌سازی ناظر به علوم اعتباری یا عملی است که بشر به صورت عرفی برای خود جهت رفع نیازهایش و تحقق اغراضش اعتبار کرده است. رویکرد فرد محقق در این علوم که موضوعش انسان و جوامع انسانی است و عمده قواعدش اعتباری است؛ هرچند در حمل اولی توصیفی است، ولی در حمل شایع، تجویزی است و محقق به عنوان عنصر فعال و عامل دخیل در تغییرات قواعد انسانی یا اجتماعی است.
این محقق تصریح کرد: این علوم، علومی است که بخش محدودی از موضوعش راجع به امور فطری و طبیعی مثل استخدام‌گر بودن انسان است و بخش وسیعش ناظر به انتخاب‌های انسانی است؛ یعنی این علوم از یکسو قواعد حاکم بر انتخاب‌هایی که انسان مبتنی بر اختیاری را که دارد صورت می‌دهد، مورد مطالعه قرار می‌دهد و از سوی دیگر انتخاب‌هایی که باید انسان‌ها به صورت فردی یا جمعی در فضای اجتماعی صورت دهند را جهت‌دهی می‌کند.
بابایی اظهار کرد: نظام امری است که باید در عالم خارج از ذهن محقق شود و در جامعه عینیت یابد تا اهداف تحقق یابند؛ درست است که نظام مورد رضایت اسلام، مربوط به زمان و مکان خاصی نیست، ولی عینیت خارجی‌اش در مقتضیات زمانی و مکانی متفاوت، مختلف است؛ این عینیت خارجی را سازوکار می‌نامند؛ بنابراین نظام از یک سو بر فلسفه، اخلاق و مکتب استوار است و از این جهت برخوردار از عناصر جهانشمول است و از سوی دیگر با سازوکار ارتباطی کاملا منطقی داشته و از این جهت برخوردار از عناصر موقعیتی است.
وی بیان کرد: قرآن کریم نیز مجموعه‌ای فراگیر از اعتقادات و اخلاق و احکام در حوزه فردی و اجتماعی است که باید بطور یکجا مورد التزام قرار گیرد؛ التزام به بخشی و رها کردن بخش‌های دیگر ذلت در دنیا و اشد مجازات اخروی را در پی دارد. آیات قرآن همچون پیکره واحد هستند و حذف برخی از آیات، حیات و کارایی لازم را از آن می‌گیرد. آیات الهی ارتباط سیستمی بسیار شدیدی با یکدیگر دارند که در نظر و عمل باید بدان توجه کرد و قرآن به هیچ وجه گسستگی اجزا را نمی‌پذیرد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بیان کرد: قرآن، تنها آن مقدار را که مربوط به هدایت بشر، و ضلالت او و سعادت و شقاوتش می‌شود، بیان داشته پس یافتن نظام هدایتی در این کتاب عظیم در قالب نظامات اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی امری دست یافتنی و مقبول است. برای مثال در نظام اقتصادی قرآن، آیات وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیرِ لَشَدیدٌ (عادیات/۸)، اشاره به طبع اولی انسانی در مال گرایی، دارد و آیه «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَینَکُمْ بِالْباطِلِ إِلاَّ أَنْ تَکُونَ تِجارَة عَنْ تَراضٍ مِنْکُمْ وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحیما) (نساء/۲۹)، اصل تجارت بر مبنای رضایت طرفین و آیه «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یکْسِبُونَ (اعراف/۹۶) نامحدود بودن منابع در صورت ایمان و تقوا را عنوان کرده است.
وی ادامه داد: آیه شریفه «إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکینِ وَ الْعامِلینَ عَلَیها وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمینَ وَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبیلِ فَریضَة مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَکیمٌ (توبه/۶۰)، مصارف صدقات، زکات و تامین مالی و توجه به اقشار آسیب پذیر و همچنین آیه «کَی لا یکُونَ دُولة بینَ الأغنیاءِ مِنْکُم، نیز «ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ وَ تُخْرِجُونَ فَریقا مِنْکُمْ مِنْ دِیارِهِمْ تَظاهَرُونَ عَلَیهِمْ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ إِنْ یأْتُوکُمْ أُسارى تُفادُوهُمْ وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیکُمْ إِخْراجُهُمْ أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَما جَزاءُ مَنْ یفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلاَّ خِزْی فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یوْمَ الْقِیامَةِ یرَدُّونَ إِلى أَشَدِّ الْعَذابِ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ) بقره/ ۸۵ به خوبی مبادی تأسیس یک نظام اقتصادی قرآنی را فراهم می‌کند.
این محقق همچنین با اشاره به چگونگی نظام‌سازی قرآن‌بنیان تصریح کرد: قرآن مجید، معمولا خالی از پیشینه و ادبیات علمی نیست و محقق در فضای علمی رجما بالغیب عمل نمی‌کند؛ بلکه در دامنه ادبیات موضوع تحقیق یا نوع مواجهاتی که با مسئله مورد بحث او شده است در محضر قرآن مجید وارد می‌شود؛ لذا محقق بدون تصورات و تصدیقات علمی وارد در نظام‌سازی خواه در مرتبه نظام شناسی، یا نظام‌یابی، یا نظام‌سازی اعتباری و یا نظام‌گزاری در قالب پژوهش یا برنامه پژوهشی نمی‌شود.
این محقق با اشاره به نظام‌سازی قرآنی بر اساس شاکله‌ها و طرح‌های برون قرآنی گفت: در این رویکرد طرح‌واره ذهنی محقق، بیرون از قرآن شکل گرفته و این طرح و قالب به قرآن عرضه شده و از مصالح قرآنی اشراب می‌شود. آنجا که مصالح قرآنی امکان جایابی در طرح واره ذهنی محقق را دارد، به عنوان شواهدی بر تأیید طرح‌واره مورد توجه قرار گرفته و قرآنی بودن آن را نتیجه می‌دهد و آنجایی که آیات در آن طرح واره جای نمی‌گیرد تعارض علم و قرآن رخ می‌دهد.
وی افزود: در این موارد اولا نظر جدیدی از قرآن استخراج نشده بلکه صرفا قرآن با عینک جدید بازخوانی شده و آیات قرآن به مثابب مستشهداتی هستند که به افزایش قدرت اثبات‌پذیری طرح‌واره کمک می‌کنند که معمولا تفسیر‌های علمی از قرآن مبتنی بر این رویکرد انجام می‌پذیرد.
وی ادامه داد: نظام‌شناسی تکوینی و نظام‌یابی تشریعی، به طور عمده منصرف به کشف مبادی هستند و نظام‌سازی اعتباری و نظام‌گزاری عینی نیز به طور عمده به حل مسائل و مواجهه با چالش‌های خرده نظامات اجتماعی منصرف هستند؛ لذا توجه به این ساحات چهارگانه نظام‌سازی متکی بر قرآن، هم امکان کشف مبادی و هم متعاقب آن امکان حل مسائل را فراهم می‌کند.
