بی‌اخلاقی ایمان و عمل را فاسد می‌کند / راهکارهای اخلاقی‌شدن

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین هادی سروش، مدرس حوزه و پژوهشگر دینی، سلسله مباحثی را در باب «خطراتی که ایمان را تهدید می‌کند» در اینستاگرام ارائه می‌دهد. در ادامه، متن مباحث شب گذشته، 20 آذرماه، را می‌خوانید؛

موضوع سخن در باب خطری است که ایمان را تهدید می‌کند. یکی از خطرات جدی برای ایمان بداخلاقی است که ایمان را در معرض نابودی قرار می‌دهد. برای اینکه انسان اخلاقی بشویم، شخصیت ما یک شخصیت اخلاقی باشد و براساس اخلاق اهل بیت(ع) که برگرفته از قرآن کریم و سنت نبوی است، پیش برویم، راه‌هایی را براساس روایات شریفه دنبال می‌کنیم. اولین راهی که ما را به شخصیت اخلاقی و حفظ ایمان بسیار نزدیک می‌کند و از خطر بی‌ایمانی و کم‌ایمانی محافظت می‌کند حفظ زبان است.

توجه به رحمت الهی راهی برای اخلاقی‌شدن

راه دیگری که ما را به یک انسان اخلاقی و یک شخصیت متخلق به اخلاق الهی دعوت می‌کند، توجه به رحمت الهی و توسعه عنایت و لطف خدا به بندگانش است. آدم‌هایی که دائماً چیزهایی که محتوا و مفاهیم منفی دارد، را مطالعه می‌کنند، افکارشان نیز این طور می‌شود. آنهایی که ذهن و مطالعاتشان را روی افسانه‌های غیرواقعی متمرکز می‌کنند هم زندگی‌شان به همین صورت درمی‌آید. هر انرژی را که دریافت کنیم، در نتیجه، حس و افکار و رفتار ما خواهد شد؛ لذا کسانی که می‌خواهند اخلاقی باشند، باید اخلاق را مطالعه کنند و روی شخصیت‌های اخلاقی کار کنند و مطالب این سبک را مطالعه کنند، یا در بخش هنر فیلم‌هایی که مفاد اخلاقی دارد را ببینند و یا سرودهایی که انرژی مثبت اخلاقی به انسان می‌دهد را گوش بدهند، چون نتیجه اینها در رفتار انسان بسیار مؤثر است.

بالاترین، والاترین و بی‌مثال‌ترین اخلاق در عالم هستی خود خداوند است. در اخلاق، رحمت و مودت از خداوند بالاتر نداریم. او که بالاترین و بی‌مثال‌ترین اخلاق را دارد، شخصیتی را به نام نبی اکرم(ص) معرفی می‌کند و می‌گوید او دارای اخلاق عظیم است. فرمود: «وَ إِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ». «عظیم» از ماده عظم به معنای استخوان است؛ یعنی تو ای پیامبر(ص) دارای یک شخصیت اخلاقی استخوان‌داری هستی و اخلاق تو ظاهری نیست و یک اخلاق جدی و استخوان‌داری است. خدایی که خودش اخلاق محض است و صفات الهی عین ذات الهی اوست، پیامبرش را چنین معرفی کرده است.

بدون اخلاق ایمان و عمل هم فاسد می‌شود

در کتاب کافی روایتی نقل شده که مضمونش این است: اگر اخلاق نباشد، ایمانی که در وجود انسان شکل گرفته باشد نیز فاسد می‌شود. آدم‌هایی که خود را به محراب مسجد بسته‌اند، اما از اخلاق بهره‌ای نداشته باشند، هرچقدر هم که حرکتشان ایمانی باشد، تردید نکنند که بدون اخلاق ایمانشان فاسد می‌شود و تعبیر امام صادق(ع) این است که بی‌اخلاقی مانند سرکه‌ای که عسل را فاسد می‌کند عمل را از بین می‌برد.

این تعبیر در باب فاسد شدن اعمالِ خوب انسان است، اما همین‌جا امام باقر(ع) در مورد ایمان نیز فرمودند که اگر اخلاق نباشد، نه‌تنها عمل صالح را نابود می‌کند، بلکه ایمان را نیز نابود می‌کند. فرمودند اینهایی که گرفتار شکاف اخلاقی و سوءاخلاق می‌شوند، ایمانشان از آنها دور می‌شود و ایمان نسبت به اینها پوشیده خواهد شد و رابطه اینها با ایمان قطع خواهد شد. این پوشیده‌شدن ایمان یعنی رابطه جان انسان با ایمان خودش کمرنگ می‌شود.

بنابراین بی‌اخلاقی و رعایت نکردن موازین اخلاقی در خانواده و جامعه، ایمان انسان را نابود می‌کند و اعمال انسان را نیز فاسد خواهد کرد؛ لذا اخلاق تا این حد اثر دارد. آنکه می‌تواند ایمان ما را حفظ کند و اعمال صالح ما را حفظ کند، اخلاق است. وجود انسان به مثابه یک کشور است و باید حریمش از دسترس دشمن حفظ شود. آن نیروی امنیتی که می‌تواند این کشور وجودی انسان را حفظ و محافظت کند و ایمان، عمل صالح و این خوبی‌ها را حفظ کند، عبارت از اخلاق است.

پس برای اخلاقی شدن، اول باید زبان را حفظ کرد. راه دوم مرور کردن این است که خداوند چه خدای رحیم و لطیف و ودودی است و چه اخلاقی نسبت به بندگانش دارد. اینها انسان را آماده اخلاق می‌کند. فیض کاشانی در کتاب المحجه‌البیضاء نقل می‌کند که خدا به پیامبرش داود(ع) فرمود ای داود(ع) آنهایی که از من دور شدند، اگر بدانند چه انتظاری نسبت به آنها می‌کشم که برگردند و با من آشتی کنند، اگر بدانند چقدر من با اینها رفیق هستم، اگر بدانند چقدر مشتاقم که نافرمانی را کنار بگذرند، در این صورت اینها یک لحظه نمی‌توانند زنده بمانند و از شدت شوق جان می‌دهند. این خدای ماست که مظهر اخلاق است و اینهاست که انسان را به اخلاق دعوت می‌کند.

تقریری بر رحمت رحمانیه و رحیمیه خداوند

خداوند متعال دارای دو رحمت است که در آیه شریفه «بسم الله الرحمن الرحیم» آمده است؛ رحمت رحمانیه و رحمت رحیمیه. در صحیفه سجادیه فرمود خدایا در دنیا و آخرت به من از هر دو رحمت نصیب فرما، رحمت رحمانیه رحمت واسعه‌ای است که به همه موجودات رسیده است و شامل کافران هم می‌شود و همه سر سفره رحمت الهی‌اند، اما رحمت رحیمیه رحمت خاص است. قرآن فرمود اینهایی که از من چیزی می‌خواهند و مسئلتی دارند من آنها را به خواسته‌هایشان می‌رسانم. در سوره اسرا فرمود هرکسی هرچیزی بخواهد خدا به او می‌دهد و در مواردی شاید به صلاح نبوده که خدا نداده است، و الا در سوره اسرا است که هرچه بخواهید خدا به شما می‌دهد؛ چون خداوند صفت جامع اخلاق که مجموعه رحمت بی‌انتهای اوست را دارد.

باید به قدری اخلاق‌مدار باشیم که همه از اخلاق ما بهره‌برداری کنند. همان‌طور که خدا دارای رحمت رحیمیه و رحمانیه است و در رحمت رحمانیه سفره را برای همه پهن کرده است، ما نیز باید سفره اخلاقمان طوری پهن باشد که همه از آن بهره ببرند. شهید مطهری فرمود دنیا دارد از عواطف دور می‌شود یا دور شده است. کسی سندی به ما نداده که ما از عواطف دور نشویم. گاهی نشانه‌هایی از دور شدن‌های اخلاق و معنویت می‌بینیم. سپس فرمودند که بیگانگی‌های بین زن و شوهر نشانه بی‌اخلاقی و نشانه از بین رفتن عواطف و نشانه جمع شدن سفره اخلاق است. اخلاق ما باید اخلاق رحیمیه حق نیز باشد.

پس راه رسیدن به اخلاق این است که رحمت الهی و اخلاق الهی را مدنظر قرار داد. این بحث را از یک جمله ابن‌عربی الهام گرفتم که در فصوص‌الحکم می‌گوید که «فکل من ذکرته الرحمه فقد سعد» یعنی هرکسی که جان خود را متوجه رحمت الهی کند، می‌تواند به شخصیت اخلاقی دسترسی یابد و سعادتمند شود. پس از راه‌هایی که می‌تواند ما را به اخلاق برساند این است که دائماً آیات شریفه قرآن و روایاتی که در باب رحمت الهی است، در جانمان مرور کنیم.