خدمت ماندگار امام باقر(ع) در تفسیر و تأویل آیات ولایت

آیت‌الله محمدجعفر طبسی، استاد خارج حوزه علمیه، در گفت‌وگو با ایکنا، ضمن تبریک میلاد باسعادت امام باقر(ع)، گفت: محور بحثم تلاش حضرت در تفسیر برخی از آیات‌ ولایت است. امام باقر(ع) در کنار فرمایشات نورانی خود به تفسیر و تأویل برخی از آیات مربوط به جد بزرگوارش امیرالمؤمنین(ع) پرداخته است. البته در اینکه چند آیه از آیات قرآن درباره امام علی(ع) نازل شده، مورد اختلاف است. ابن‌عساکر دمشقی شافعی(م۵۷۱ق) از ابن‌عباس، مفسر معروف قرآن؛ روایت کرده که 300 آیه درباره ایشان نازل شده است.

وی به ذکر برخی از روایات تفسیری پرداخت و اظهار کرد: فرات کوفی در قرن ‌چهارم، ذیل آیه شریفه «الَّذينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إيمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ»(الأنعام/۸۲) روایتی را از ابان بن تغلب نقل کرده که امام باقر(ع) در جواب پرسش او از این آیه فرمودند: «ای أبان! شما می‌گویید این آیه درباره شرک‌ورزیدن به خداست؛ ما می‌گوییم این آیه درباره امیرالمؤمنین(ع) نازل شده است، زیرا به اندازه چشم بر هم زدن به خداوند شرک نورزید و هرگز لات و عزی را نپرستید». آنگاه فرمود: «او نخستین کسی است که با پیامبر(ص) نماز گزارد و او را تصدیق کرد».

استاد سطح خارج حوزه علمیه اضافه کرد: یقیناً نخستین کسی که با رسول‌ خدا(ص) نماز خواند و ایمان آورد، امیرالمؤمنین(ع) است. مطلبی که در منابع مهم اهل سنت هم تصریح شده است. مزی، از ابن‌عباس، شاگرد برجسته امام علی(ع)، نقل می‌کند: «علی(ع) چهار ویژگی دارد که برای کسی جز او نیست؛ او در میان عرب و عجم اولین کسی است که با پیامبر(ص) نماز گزارد...». «لعلی اربع خصال لیست لاحد غیره...».

وی به ذکر نمونه دیگری از تأویلات و تفاسیر روایی امام باقر(ع) پرداخت و تصریح کرد: عیاشی از ابوبصیر از امام باقر(ع) در ذیل آیه شریفه «...وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْسانا...»(نساء/۳۶) نقل کرده که فرمود: «إنّ رسول‌الله أحدالوالدین..؛ همانا رسول خدا(ص) و علی(ع) دو والد (پدر این امّت) هستند (که باید به آنان نیکی کرد)». همچنین فرات کوفی به سند خود از امام باقر(ع) نقل کرده که فرمود: ولایت علی‌بن ابیطالب(ع) همان ریسمان محکمی است که خداوند متعال فرمود: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا..؛ و همگى به ريسمان خداچنگ زنيد، و پراكنده و گروه گروه نشويد»، هر کس به او چنگ زند مؤمن است و کسی که او را رها کند، از ایمان خارج شده است».

تأویل نبا عظیم به امام علی(ع)

استاد سطح خارج حوزه علمیه در ادامه به روایتی از حاکم‌حسکانی حنفی مذهب اشاره و بیان کرد: وی در قرن پنجم از ابان بن تغلب نقل کرده است: «از امام باقر(ع) درباره این قول خداوند «عَنِ النَّبَإِ الْعَظيمِ» (النبا/ ۲) پرسیدم. فرمود: آن خبر بسیار بزرگ و پر اهمّیت علی(ع) است که (امت اسلامی) درباره او اختلاف کردند؛ زیرا درباره رسول‌خدا(ص) اختلافی وجود ندارد». همچنین حسکانی به سند خود از جابر از امام باقر(ع) نقل کرده که فرمود: «وقتی این آیه «...فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»(النحل/۴۳) نازل شد، علی(ع) فرمود: ما همان «اهل ذکر» هستیم که خداوند در کتابش آن را قصد کرده است».

آیت‌الله طبسی با اشاره به روایتی از فرات‌کوفی ادامه داد: فرات به سند خود از ابان بن تغلب از امام باقر(ع) نقل کرده که فرمود: آیه شریفه «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقينَ»(التوبة/ ۱۱۹) یعنی اى كسانى كه ايمان آورده‏‌ايد، از خدا پروا كنيد و با صادقان باشيد؛ یعنی با علی(ع) باشید.

وی تأکید کرد: نکته قابل درنگ در غالب این روایات تفسیری آن است که از طریق ابان بن تغلب(م۱۴۱ق) نقل شده است. وی از راویان مشهور و مورد اعتماد سه امام معصوم یعنی امام‌سجاد(ع)، امام‌باقر(ع) و امام صادق(ع) بود. نجاشی(ره) درباره این صحابی ائمه(ع) می‌نویسد: «...او نزد امام علی‌بن الحسین(ع)، امام باقر(ع) و امام‌صادق(ع) منزلت و جایگاه خاصّی داشت...امام صادق(ع) درباره او فرمود: «ابان بن تغلب از من 30 هزار روایت نقل کرده است».

استاد سطح خارج حوزه علمیه با اشاره به جایگاه برجسته ابان بن تغلب که عمدتاً سند این روایات به وی و نهایتاً به امام معصوم رسیده است، تصریح کرد: ابان بن تغلب در علوم مختلفی چون قرآن، حدیث، فقه، لغت و نحو پیشگام بوده است. کتاب تفسیر «غریب‌القرآن» از جمله آثار ارزشمند این دانشمند صحابی است. همچنین در تاریخ بیان شده هنگامی که امام صادق(ع) خبر وفات ابان را شنید، فرمود: «به خدا سوگند، مرگ او قلبم را به درد آورد!».

استاد حوزه علمیه در خاتمه بیان کرد: خدمات آن امام به تفسیر و تأویل برخی آیات منحصر نیست و روایات بسیاری در زمینه‌های فقه، توحید، سنت نبوی، قرآن، اخلاق و آداب از ایشان نقل شده است. همچنین در دوره امامت آن امام، تدوین دیدگاه‌‎های شیعه در رشته‌های گوناگون مانند اخلاق، فقه، کلام و تفسیر بعد از یک دوره خفقانی که بعد از حادثه کربلا و در دوره امام سجاد(ع) وجود داشت، آغاز شد.