گذری به تاریخ و قرن جدید هجری

تقویم رایج اعراب در جاهلیت، تقویم قمری بود، همان که اساس آن، گردش ماه به دور زمین است، آنان گویا این تقویم را از اقوام ساکن بین‌النهرین جنوبی آموخته بودند.

این تقویم مبدأ ثابتی نداشت و هر از چندگاهی با وقوع حادثه‌ای مهم، مبدأ پیشین را رها می‌کردند و حادثه جدید را مبدأ قرار می‌دادند، به‌عنوان مثال مرگ قُصَیّ بن کلاب جدّ چهارم پیامبر را مبدأ تاریخ خود قرار دادند، اما بعدها آن را وانهادند و عام‌الفیل را به عنوان مبدأ برگزیدند.

بر همین اساس می‌توان نتیجه گرفت که مبدأ تاریخ در نواحی مختلف عربستان متفاوت بود، زیرا بعید بود حوادثی که در مکه مهم و مبدأ بودند، در یمن یا یثرب نیز مبدأ تاریخ قرار گرفته باشند، دولتی مرکزی هم نبود که آن را همه جا رسمیت بخشد.

تا ظهور اسلام و تمامی سال‌های بعثت پیامبر اکرم و 6 سال پس از درگذشت آن حضرت نیز اوضاع بر همین قرار بود، اما اندک‌اندک با گسترش قلمرو اسلام، مشکلاتی بروز کرد.

گاه نامه‌های مالی از اطراف و نواحی به مدینه می‌رسید که فاقد تاریخ دقیق بود و در آن حداکثر به روز و ماه اشاره شده بود، به‌عنوان مثال در سالی که بعداً 16 هجری نامیده شد، برای عمر نامه‌ای آمد که تنها به ماهِ نوشتن آن(شعبان) اشاره شده بود، اما خلیفه به تردید افتاد که این شعبان، شعبان گذشته است یا شعبانی که همان روزها در آن قرار داشتند و اینچنین بود که خلیفه دوم در پی چاره‌ای برآمد.

عمر مطابق معمول، صحابه را گرد آورد و با آنان مشورت کرد. در این میان هرمزان ایرانی، استاندار سابق خوزستان که در جنگ‌های این منطقه تسلیم شده بود و او را به مدینه آورده بودند، گفت: باید تقویمی مدون کرد و توضیح داد که ایرانیان تقویمی دارند به نام «ماهروز» و جزئیات آن را برای ایشان بیان کرد.

پس از شور و گفتگو همه پذیرفتند که تقویمی ترتیب دهند، اما بر سر مبدأ آن توافق نداشتند، سرانجام قرار شد مناسبتی اسلامی را مبدأ تاریخ خود قرار دهند، در این راه نیز مشکلاتی وجود داشت. بر سر سال دقیق تولد و مبعث پیامبر اکرم(ص) اتفاق نظری نبود. سال مرگ ایشان را هم که قطعی بود، خوش نداشتند به عنوان مبدأ تاریخ خود برگزینند. پس امام علی(ع) پیشنهاد کرد سال هجرت پیامبر(ص) از مکه به مدینه را مبدأ قرار دهند و این پیشنهاد را همگان پذیرفتند.

هجرت پیامبر اکرم(ص) به مدینه در روزهای پایانی ماه صفر که دومین ماه سال بود، آغاز شد و ایشان اوایل ربیع‌الاول(سومین ماه سال) وارد مدینه شدند، اما مسلمانان اتفاق نظر کردند که آغاز سال اول هجری را به محرم بازگردانند که ظاهراً در میان اعراب، ماه اول سال بود، پس اول ماه محرمِ سالی را که پیامبر به مدینه هجرت کرد، آغاز سال اول هجری گرفتند و تاریخ هجری قمری از آن پس به همین صورت در میان آنان رایج شد و ادامه یافت.

بر این اساس به نظر می‌رسد سده اول هجری قمری، صد سال بعد یعنی در پایان سال 100 به پایان رسیده و سده دوم از سال 101 آغاز شده است، بنابراین سال 1400 را باید آخرین سال پایان این سده هجری قلمداد کرد و منتظر ماند که با آغاز سال 1401قرن جدید هجری آغاز شود.

عبدالرحیم قنوات، عضو هیئت علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد