انتشار دانشنامه علوم قرآن در بیش از 30 جلد / نقد لایدن از نقاط قوت دانشنامه است

به گزارش ایکنا، نشست بررسی و نقد دانشنامه علوم قرآن 23 خرداد با حضور حجج اسلام عبدالکریم بهجت‌پور، صاحب تفسیر همگام با وحی و مدیر حوزه خواهران؛ ابوالقاسم مقیمی حاجی، معاون آموزش حوزه؛ حسن طارمی راد، معاون علمی دانشنامه جهان اسلام، علی خراسانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و اکبر زراعتیان از سوی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد. 

در ابتدای این نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالکریم بهجت‌پور بیان کرد: در سال 95 دو جلد از مجموعه مجلدات دانشنامه قرآن‌پژوهی که بیش از 30 جلد خواهد شد، تدوین و منتشر شد و مجلدات دیگر آن هم که مربوط به مباحث علوم قرآن و قرآن‌شناخت است در ماه‌های آینده به تدریج نشر خواهد یافت.

وی افزود: در قرآن‌شناخت، 34 مدخل همراه با مقدمات آماده شده است؛ معیار کار در دانشنامه‌های این پژوهشگاه آن است که موضوعی باشد و نه الفبایی و تلاش شده تا سازمان پذیرفته شده دانش رعایت شود؛ یعنی اگر علوم قرآن، منطق خاص خود را دارد وقتی سراغ التمهید و البرهان می‌رویم تلاش شده تا همین روش در تنظیم سرفصل‌ها و موضوعات رعایت شود.

بهجت‌پور اضافه کرد: جلد اول دانشنامه از بحث نزول قرآن شروع و به این نکته توجه شد که برخی مباحث علوم قرآنی کامل نشده است؛ لذا تلاش شد تا تکمیل شود؛ برای مثال بحث تاریخ‌گذاری قرآن که مورد توجه شرق‌شناسان است در ذیل تاریخ نزول سوره‌ها گنجانده شد یا نسخ خطی قرآن به رسم‌الخط اضافه شد و بحث تلاوت هم در ذیل بحث قرائات و قراء سبعه قرار گرفت و تلاش شد هماهنگی بین مباحث ایجاد شود.

تبیین اهداف قرآن در دانشنامه

وی افزود: جلد دوم هم این ویژگی را دارد؛ مثلاً از اهداف قرآن سخن کم گفته شده بود؛ شهید حکیم اشاراتی دارند و تک‌نگاری‌هایی از سوی آیت‌الله مصباح انجام شده، ولی به فضای علوم قرآنی راه نیافته بود، ولی در این مجموعه اهداف قرآن به عنوان مدخل قرار گرفت؛ همچنین سوره‌ها و مقاصد سور به عنوان مدخل اضافه شد و خواص آیات و سور به عنوان یک مدخل مستقل افزوده شد.

بهجت‌پور تصریح کرد: جامعیت و جاودانگی، جهان‌شمولی، انسجام ساختار و محتوا، تکرار در قرآن هم به مجموعه علوم قرآنی در جلد دوم افزوده شد؛ از سال 1387 تحولی در بحث دانشنامه‌نویسی در پژوهشگاه ایجاد شد؛ ابتدا دانشنامه امام علی(ع) و فاطمی به عنوان یک پروژه دنبال شد، ولی بعدا تصمیم گرفته شد تا دانشنامه‌نگاری هویت مستقلی بیابد لذا پژوهشکده مستقلی تعریف شد.

نویسنده تفسیر همگام با وحی گفت: دانشنامه فاطمی که 113 مدخل داشت در شش جلد انجام و خلاهای نگارش مرتفع و در سال 93 منتشر شد؛ دانشنامه علوم قرآن هم در سال 95 به نتیجه رسید و دو جلد اول نشر یافت و از نظر قطع و مباحث الفبایی تلاش شد تا به صورت مطلوب منتشر شود. افزون بر گسترده‌نگاری، جامعیت نقل و توجه به فشرده‌نگاری، مستندسازی، نقد و نوآوری و توسعه مرزهای دانش از اهداف مهم ما بوده است تا خواننده تصور نکند کهنه‌خوانی می‌کند، لذا مباحث جدید اضافه شد.

بهجت‌پور تصریح کرد: توجه به شرق‌شناسان به عنوان یک متغیر مباحث را به روز و عصری کرد، نگاه تطبیقی میان شیعه و سنی و توجه به اینکه مکتب و مذهب مورد دفاع قرار بگیرد، در دستور کار قرار گرفت و به نظر بنده کار بسیار سخت‌گیرانه هم به کار رفت؛ مقالات دانشنامه بارها معماری شد و روی محتوا چانه‌زنی زیادی صورت گرفت. برای غنی‌سازی به منابع لاتین رو آوردند و پرونده علمی در اختیار نویسندگان قرار گرفت و شورای علمی دانشنامه هم با سخت‌گیری عمل کرد و موارد زیادی برای اصلاح به گروه برگشت.

وی اضافه کرد: رویکرد اصلی ما نگاه محتوامحور بود؛ جریانی در پژوهشکده اشراب کرده و به کار گرفتیم که سعی کرد نوشته‌ها را بیش از فنی‌سازی، غنی‌سازی کند، جلد سوم دانشنامه هم اخیراً منتشر شد و ان‌شاءالله مجلدات چهارم و پنجم هم تا پایان امسال و منتشر می‌شود. 

بهجت‌پور با تأکید بر اینکه تا 30 جلد پیش‌بینی شده است، افزود: ما به سمت نگارش‌های قرآنی تخصصی مانند قرآن و حقوق جزا، قرآن و حقوق خصوصی، قرآن و کلام و قرآن و مسائل زن و ... پیش می‌رویم و گروه‌های تخصصی حوزه هم حامی و پشتیبان هستند. نسخه 16 تاریخ قرآن، 13 نزول قرآن، نسخه دهم ترتیب نزول، نسخه12 اسباب النزول و نسخه 22 جمع قرآن در حال آماده‌شدن است. 

طارمی با اشاره به موضوعی بودن دانشنامه، گفت: مخاطبان انتظار دارند که این مجموعه براساس الفبایی نوشته شود؛ البته چون براساس نظام موضوعی نوشته شده مصلحت این است که درختواره الفبایی در کنار موضوعی ایجاد شود تا وقتی کسی فهرست را می‌خواند نظام‌وارگی دانشنامه را احساس کند. در نظم الفبایی به راحتی مخاطب به محتوا دسترسی دارد، ولی در نظام موضوعی این کار دشوار خواهد شد؛ لذا در بازچاپ بهتر است که اصلاح شود. متولیان امر فرمودند که با هزار مدخل روبرو هستند، اگر الفبایی باشد به راحتی این مداخل در دسترس است.

فهرست الفبایی برای دانشنامه ایجاد شود

طارمی بیان کرد: مقدمه بسیار خوبی توسط آقای بهجت‌پور و آقای مقیمی نوشته شده و فرایند کار توضیح داده شده است؛ معمولاً دایرة‌المعارف‌ها نمایه برای هدایت مخاطبان درست و برخی نمایه تفضیلی موضوعی درست می‌کنند و معتقدم ما هم اگر این کار را انجام دهیم بسیار خوب است. ارجاع درون‌متنی در این مجموعه ستودنی است، ولی ای‌کاش ارجاعات با حروف درشت‌تر انجام می‌شد؛ ولی در هر صورت اصل کار که مثلا یک متن به 30 مقاله دیگر مرتبط شده است، خیلی کار مهم و ستودنی و شجاعانه است.

معاون علمی دانشنامه جهان اسلام تصریح کرد: این دانشنامه معطوف به لایدن است که کار بسیار مهم و اساسی است، ولی احساس بنده این است که کار در برخی موارد شتابزده جلو رفته و ادبیات جدلی آن قوی شده است؛ باید مقداری چکش‌کاری شود؛ مقاله جمع قرآن که ناظر به نظریات مستشرقان است، باید تقویت و تکمیل شود.

طارمی بیان کرد: بهنام صادقی مقاله مفصلی درباره تاریخ‌گذاری قرآن دارد و نظر بازرگان را مورد تأیید قرار داده است، ولی در دانشنامه به این موضوع اشاره نشده است. تصور می‌کنم باید به این مجموعه افزوده شود؛ دانشنامه‌ها باید معرّف پژوهش‌های پژوهشگران مختلف باشد، بنابراین حضور و امضای قرآن‌پژوهانی چون مؤدب، نکونام و مهدوی راد بسیار خوب است.

وی افزود: منابع یکسری مقالات آن طور که باید دقیق و معتبر نیست؛ مثلاً وقتی قرآن از نگاه شخصیت‌های غیرمسلمان بحث شده است، محتوا و منبع آن ضعیف است و این گونه مباحث را نیاوریم بهتر است؛ مقاله قرآن را به صورت کامل خوانده که مقاله خوبی است، ولی بخشی که درباره حجیت قرآن است، مقداری تعابیر تسامحی دارد. مطلبی هم از مرحوم مظفر نقل شده که این تعبیر دقیق نیست، او بحث حجیت را داشته، ولی در اینجا چیز دیگری بیان شده است.

طارمی تصریح کرد: همچنین بیان شده که در قرآن ابهام و اجمال وجود دارد، ولی در قرآن ابهام نیست و فقط اجمال داریم؛ یا در بحث امی بودن پیامبر(ص) باید تصریح بر درس ناخواندگی ایشان بود تا معانی دیگر برجسته نشود. در بحث قرائات سبع هم شیخ صدوق تعبیر «بِاِسناده» دارد، ولی ظاهر مراد مؤلفان «اَسناد» شده که درست نیست. 

همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین علی خراسانی در این نشست، تصریح کرد: دانشنامه دارای امتیازات فراوانی است؛ از جهت ساختار و چینش مقالات کار بسیار خوب پیش رفته است، انسجام درونی و توالی منطقی مباحث، خروجی و ورودی مناسب در پاراگراف‌ها، رعایت نثر معیار، گزیده‌نویسی و پرهیز از نقل قول مستقیم به خوبی مورد توجه است؛ در حیث محتوا، جامعیت مباحث و توجه به پیشینه موضوع و مداخل مرتبط و جمع‌بندی و پیوند محتوایی در درون پاراگراف‌ها کار ممتاز است.

قطع وزیری از امتیازات دانشنامه

وی افزود: از امتیازات دیگر دانشنامه، قطع وزیری برای کار است که موجب می‌شود بیشتر در دسترس مخاطبان قرار می‌گیرد و صرفاً منحصر به کتابخانه‌های عمومی و تخصصی نمی‌شود و می‌تواند وارد کتابخانه‌های شخصی شود، صفحه‌آرایی و فونت مطالب همچنین مقدمه خوب است؛ البته دیباچه چون از سوی آیت‌الله رشاد نوشته شده گاهی نثر و ادبیات سنگینی دارد.

خراسانی اضافه کرد: در بحث نویسندگان هم از افراد متخصص و صاحب‌نام استفاده شده که جای تقدیر دارد و کم بودن اغلاط هم از نقاط امتیاز است؛ ارجاعات درون و برون‌مقاله‌ای هم از امتیازات است؛ فونت نام مؤلفان هم که مقداری درشت آمده کمک زیادی برای ارجاع به منبع است؛ توجه به نقد دایرةالمعارف لایدن خیلی مهم است؛ این کار اخیراً در ایران بدون نقد ترجمه شده است؛ لذا رویکرد نقد به لایدن از امتیازات دانشنامه است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به چند پیشنهاد افزود: در آدرس‌دهی به آیات، خوب است نام سوره بیاید و نه صرفاً شماره سوره؛ کار چون در قطع وزیری ارائه شده است؛ بنابراین اگر منابع به پاورقی ارجاع شود، برای روان‌خوانی متن کمک بزرگ و هنجارشکنی در جهت تسهیل کار است. آوانگاری اعلام هم کار خوب و مهمی بوده است و می‌توان کار را تکمیل کرد.

وی افزود: در مقدمه، همکاران به علمی، مدیران بخش، پشتیبانی علمی و ... تقسیم‌بندی شده، ولی پشتیبانی علمی گاهی تلقی به ویرایش کردن و تایپ می‌شود؛ لذا اگر تقسیم‌بندی به همکاران علمی و اجرایی تقسیم و این افراد در رده علمی قرار بگیرند بهتر است؛ زیرا پشتیبانی علمی کار سخت و در عین حال تخصصی است.

خراسانی اضافه کرد: در مداخل پیشنهادم این است که بعد از عنوان دو نقطه و یا نقطه ویرگول بگذاریم؛ در صورت امکان شناسه در فونت متفاوت ارائه شود؛ همچنین ارائه مجموعه مداخل در یک‌جا به صورت الفبایی و ساختار درختی خیلی مهم است و اگر در آغاز کار ارائه شود باعث تسهیل کار برای مخاطبان است.