ویژگی‌های منحصر به‌فرد نفس‌المهموم محدث قمی

به گزارش ایکنا، آیت‌الله علی نظری منفرد، شب گذشته، 13 مرداد، در ادامه مجموعه درسگفتارهای عاشورایی که به همت موسسه آموزش عالی حوزوی امام خمینی استان فارس برگزار می‌شود با موضوع «معرفی مقتل نفس المهموم» سخن گفت، که در ادامه متن سخنان این منبری پیشکسوت را می‌خوانید؛

نفس المهموم تألیف مرحوم شیخ عباس قمی است. ماجرای امام حسین(ع) یک قضیه عجیبی بود که همه را بر آن داشت که این حادثه ثبت کنند تا برای آیندگان الگو باشد. بنابراین از همان سال‌های آغازین پس از شهادت امام حسین(ع) برخی از نویسندگان اقدام به گردآوری اتفاقات این حادثه کردند. کسانی که در کربلا حضور داشتند، مانند امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، یا حضرت زینب(س) و برخی دیگر از افراد که منسوب به این خاندان بودند، اقدام به نقل برخی از قضایای کربلا کردند. برخی از قضایا را نیز کسانی نقل کردند که در سپاه عبید الله بن زیاد بودند.

از جمله اولین کسانی که تاریخ کربلا را نوشته‌اند، اصبغ بن نباته را می‌توان نام برد که متوفای 65 هجری قمری است که متأسفانه این مقتل امروز در اختیار ما نیست. همچنین از دیگر افراد، جابر بن یزید جعفی از شاگردان امام باقر(ع) است. سپس به ابومخنف می‌رسیم. در اینجا باید توجه کنیم که روات کربلا فقط این‌ها نیستند. شیخ صدوق در امالی، سه مجلس را به مقتل اختصاص داده که روایتش غیر از رواتی هستند که طبری از آنها نقل می‌کند. به هر صورت این حادثه عظیم باقی مانده و به دست ما رسیده است.

دقت محدث در نگارش مقتل

مرحوم محدث قمی این کتاب را در اواسط عمرش تألیف کرده و در کتاب فوائد الرضویه وقتی که تألیفات خود را مطرح می‌کند، می‌گوید یکی از این تألیفات، نفس المهموم در مقتل شهید مظلوم امام حسین(ع) است. این کتاب در سال 1333 چاپ شده بود و می‌گوید عمر بنده الان قریب به 40 سال است اما سلیقه و دقتی که ایشان داشته موجب شده که این کتاب شاخص و جامع باشد. در مورد اسم کتاب نیز نفس المهموم است باید بگویم برگرفته از روایتی از امام صادق(ع) است که فرمود نفس مهموم در ظلم ما تسبیح است.

شیخ عباس شخصیت بسیار اهل بیتی بوده و نسبت به اهل بیت(ع) علاقه‌مندی شدیدی داشته است. این مسئله در اشعار او نیز وجود دارد. همچنین آیه شریفه: «يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنَا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُزْجَاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ وَتَصَدَّقْ عَلَيْنَا» را می‌خواند و بعد به اشعاری می‌رسد که بسیار زیبا است که مضمونش این است که ای خاندان پیامبر(ص) و کسانی که من امید رهایی از عذاب الیم را به شما دارم، حدیث محبت من برای شما ساری و جاری است و محبت درونی من در راستای خواسته شما رحل اقامت گزیده است. من به تمام رستگاری، رستگار شدم؛ چون صراط دین من در مسیر شما مستقیم است. هر کسی که نزد خدا معرفت شما را داشته باشد، قلب سلیم را آورده است. همچنین ایشان این کتاب را زمانی که در مشهد اقامت داشته نوشته است.

در باب خصوصیات این مقتل باید بگویم: ما مقتل‌هایی مانند مقتل شیخ مفید را داریم. یا کتاب لهوف را داریم که مقتلی موجز و مطرح است. از مقتل‌های قدیمی نیز مقتل شیخ صدوق، طبری، کامل ابن اثیر، الفتوح ان اعصم و ... هستند که در ضمن تاریخ این‌ها نقل شده‌اند، اما محدث قمی این کتاب را در راستای امام حسین(ع) نوشته و در ابتدای آن نیز اشاره‌ای به ولادت و خصوصیات امام حسین(ع) دارند و بعد به مقتل می‌پردازند.

نفس المهموم؛ مقتلی جامع

از خصوصیات این مقتل، جامعیت آن است. کمتر کتاب جامعی را در مقتل مانند نفس المهموم دیدم. همچنین این کتاب از ابتدا تا انتها مستند است که البته به صورت رمز ذکر کرده است و اعتبار کتاب به اعتبار مسانید آن است. مثلاً در ابتدای کتاب می‌گوید این کتاب را از تواریخ معتمد گردآوری کردم. همچنین ایشان از نقل مطالب سست و واهی پرهیز کرده که یک نقطه قوتی در این کتاب شریف است. همچنین نکته دیگر، دقت در نقل است.

از جمله دیگر خصوصیات این کتاب این است که وقتی مطالب مربوط به تاریخ را می‌آورد، نظر خود را نیز مطرح می‌کند و یا اگر بخواهد شرح و بسطی بدهد که در ذیل شهادت حضرت قمر بنی هاشم(ع) نکاتی در مورد شجاعت ایشان دارند و اینکه شجاعت در انسان چیست که اینها را نیز ذکر کرده‌اند. در مورد خود امام حسین(ع) و شخصیت ایشان نیز مطالبی را آورده و متذکر شده که امام(ع) فقط جهادگر نبوده بلکه فانی فی الله بوده است.

در بخش پایانی این کتاب به اشعار بسیار زیبای عربی اشاره کرده است. گاهی هم در همین کتاب که متنش عربی است، برخی از اشعار نغز فارسی را نیز آورده است. مانند اینکه وقتی حر نزد امام حسین(ع) برای توبه آمد برخی از اشعار فارسی را نقل می‌کند. همچنین گاهی ایشان خودشان در حاشیه این کتاب نظری را توضیح می‌دهند.

از ابداعات محدث در این کتاب این است که ایشان در آغاز کتاب و پس از اینکه از ولادت امام حسین(ع) بحث کرده‌اند، چهل روایت در مورد مسائل ایشان نقل کرده‌اند. بر اساس روایتی که رسول خدا(ص) بر حفظ چهل حدیث تاکید کرده‌اند، ایشان نیز چهل روایت را در مورد امام حسین(ع) نقل کرده است. ضمن اینکه اولین حدیثی که ایشان نقل کرده، حدیث ریان بن شبیب است که از استادانش تا ریان بن شبیب نقل می‌کند که او نیز از امام رضا(ع) این روایت را آورده است.

این کتاب چندبار هم ترجمه شده است. یکی ترجمه مرحوم علامه شعرانی است که یک ترجمه بسیار خوب و عالمانه‌ای از کتاب ارائه کرده است. ترجمه دیگری نیز برای آقای کمره‌ای است. اما در این سال‌های اخیر یعنی حدود دو دهه قبل، آقای میرزامحسن محدث‌زاده از بنده خواستند که ترجمه‌ای ارائه کنم. من هم این کتاب را ترجمه کردم که نامش مقتل امام حسین(ع) و یاران است. این ترجمه چند خصوصیت دارد؛ یکی اینکه این ترجمه از روی یک کتابی که در زمان مولف چاپ شده است، ترجمه شده است که این کتاب مورد تأیید محدث نیز بوده است. نکته دوم اینکه، این ترجمه را روان انجام دادیم تا هر خواننده‌ای بتواند از آن استفاده کند. همچنین برخی از متون عربی را مترجمین ترجمه نکرده‌اند اما ما آن را نیز ترجمه کردیم.