طنین موسیقی ملکوتی بر بام آستان دوست
گروه هنر: هر بامداد و شامگاه طنین موسیقی ملکوتی بر آستان دوست طنین‌انداز می‌شود و دل‌هایی با این نوا که از نقاره‌خانه به گوش می‌رسد، جلا می‌یابند؛ در این گزارش به موسیقی و نوای نقاره‌خانه حرم رضوی پرداخته‌ایم.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، هر زمان که به حرم مطهر رضوی مشرف می‌شوید، در طلوع و غروب آفتاب صدایی را می‌شنوید که جان و روح را تازه می‌کند.
شاید سوال خیلی از افرادی که برای اولین بار به این نوا در حرم رضوی گوش می‌سپارند، این باشد که این نوع موسیقی چیست و از کجا سرچشمه می‌گیرد و حتی نقاره‌زن‌ها چه می‌گویند. وقتی نقاره‌زن‌ها شروع می‌کنند به نواختن، صدای کرنا با ریتم‌هایی کند و تند به گوش می‌رسد، این ملودی هر زائری را به خود مشغول می‌دارد به گونه‌ای که اگر شده زائر حتی لحظه‌ای می‌ایستد و با این نقاره‌زن‌ها همراه می‌شود.
موسیقی نقاره‌خانه جدا از هر نوع جذابیت و کششی که دارد، نوعی موسیقی مذهبی محسوب می‌شود، موسیقی که با ریتم و آهنگ خاص خودش دل‌ها را بی‌قرار می‌کند، این نوع موسیقی به صورت دسته جمعی و با ابزارآلاتی همچون طبل و دهل و کرنا که اصلی‌ترین ابزار موسیقی نقاره‌خانه است نواخته می‌شود، در این گزارش، موسیقی و نوای نقاره‌خانه را مورد بررسی قرار داده‌ایم.
آرش قراگزلو، استاد معماری دانشگاه علمی و کاربردی مشهد در گفت‌وگو با ایکنا، با اشاره به اینکه نقاره‌زن‌ها صوتشان کرنانوازی است، ادامه داد: آن‌ها ترانه و شعری ندارند که بخواهند روی آن آهنگ‌سازی کنند.
قراگزلو با بیان اینکه آن‌ها مفاهیمی را در ستایش علی‌بن موسی الرضا(ع) دارند که با صدای کرنا بیان می‌کنند، اظهار کرد: قبل از طلوع و غروب آفتاب، یک فرم خاصی می‌زنند که به آن، تکنیک نواخته شدن می‌گویند.
وی تکنیک‌های نقاره‌زنی را چند فرم دانست و بیان کرد: نقاره‌زن‌ها دور 16 تایی، دور 15 تایی، دور 24 تایی و دور 6 تایی دارند که شما متوجه کند شدن یا تندشدن آن می‌شوید، اینها از دورهای 6 تایی نقاره‌زنی را آغاز کرده و در ادامه شاهد دورهای 16 تایی، 24 تایی و سپس 6 تایی هستیم.
سرنواز، سرکرده کرنانوازان
قراگزلو با بیان اینکه سرنواز، سرکرده کرنانوازان است، عنوان کرد: سرکرده‌ها آهنگ‌هایی را می‌نواختند که این آهنگ‌ها یک ریتم و ملودی خاصی داشت که به آهنگ شریف معروف است، در هر بار نواختن سرنواز، رئیس کرنانوازان، کرنا را به طرف گنبد می‌گیرد و در آن می‌دمد و می‌گوید: «سلطان دین و عقبی علی‌بن موسی‌الرضا(ع)».
این استاد معماری اظهار کرد: بقیه کرنانوازان که پس‌نواز نام دارند و تعداد آن‌ها پنج نفر است، به او پاسخ می‌دهند «امام رضا(ع) امام رضا(ع)»، دوباره سرنواز، کرنا را به سمت گنبد می‌گیرد و می‌گوید: «امام رضا(ع)» و بقیه می‌گویند: «غریب رضا(ع)، شهید رضا(ع)» دست اول تمام می‌شود و در ادامه نقاره‌زنان می‌نوازند.
وی با تاکید بر اینکه کرنا‌نواز و سرنواز، ذکر «مولا مولا علی بن موسی الرضا(ع)» و پس‌نوازان پشت سر او «رضا جان، رضا جان» می‌گویند، افزود: دوباره سرنواز، کرنا را به سمت گنبد می‌گیرد و ذکر می‌گوید که «یا امام غریب یا امام رضا(ع)» پس‌نوازان پس از او کرناها را به سمت گنبد می‌گیرند و همین را یکسره جواب می‌دهند.
قراگزلو با بیان اینکه شما می‌بینید که کرناها یکسره از این طرف به آن طرف می‌روند و این دلیل تفریح و لذت‌بخشی نیست، بیان کرد: آن‌ها کرناها را به سمت گنبد می‌گیرند و می‌گویند «امام رضا(ع)، غریب رضا(ع)، شهید رضا(ع)».
قراگزلو با بیان اینکه شما می‌بینید که کرناها یکسره از این طرف به آن طرف می‌روند و این دلیل تفریح و لذت‌بخشی نیست، بیان کرد: آن‌ها کرناها را به سمت گنبد می‌گیرند و می‌گویند «امام رضا(ع)، غریب رضا(ع)، شهید رضا(ع)».
وی ذکر «دوران دوران امام رضا(ع)، غریب رضا، شهید رضا(ع)» را ذکر مخصوص سرنواز دانست و ادامه داد: در دور اول ریتم کمی غمناک است و اما در ریتم‌های بعدی شاد و خیلی شاد می‌شود.
این پژوهشگر موسیقی نقاره‌خانه با اشاره به اینکه در این موقع طبل‌ها یکسره شروع به زدن می‌کنند که اصطلاحا به آن «کوس شادیانه» که در حرم به آن «کوس و کرنا» می‌گویند، بیان کرد: دوباره سرنواز با کرنا می‌گوید «دوران دوران امام رضاست، دادرس بیچارگان» و بعد پس‌نوازان جواب می‌دهند: «ای دادرس درماندگان» و همه یک صدا فریاد می‌زنند: «ای دادرس درماندگان، به فریادرس، به فریادرس».
قراگزلو اظهار کرد: برخی از نقاره‌زن‌ها اسم‌ها را عوض می‌کنند و اینگونه می‌نوازند: «سلطان دین و عقبی علی بن موسی الرضا(ع)، امام رضا(ع) شهید است، امام رضا(ع) شهید است، ای دادرس بیچارگان، دادرس بینوایان، دادرس مسلمانان» و در انتها، پس‌نواز با کرنا می‌گوید: «یا فتاح یا فتح»؛ اینجا نقاره‌نوازان همه با هم می‌نوازند و معمولا کرنانوازان پنج نفر هستند و گاهی تا 15 نفر نیز می‌رسند البته در روزهای جشن، تعداد آن‌ها بیشتر نیز می‌شود.
ارتباط تنگاتنگ موسیقی نقاره‌خانه با معماری
این استاد معماری، نقاره‌خانه در حرم امام رضا(ع) را یکی از حالت نشانه‌شناسی و سمبلیک در حوزه موسیقی دانست که با معماری، رابطه بسیار زیبایی پیدا کرده است و ادامه داد: امیدوارم که معماری حرم رضوی از بین نرود و به عنوان یک معماری سمبلیک در حرم رضوی باقی مانده و احیا و بازسازی شود.
این استاد معماری، نقاره‌خانه در حرم امام رضا(ع) را یکی از حالت نشانه‌شناسی و سمبلیک در حوزه موسیقی دانست که با معماری، رابطه بسیار زیبایی پیدا کرده است و ادامه داد: امیدوارم که معماری حرم رضوی از بین نرود و به عنوان یک معماری سمبلیک در حرم رضوی باقی مانده و احیا و بازسازی شود.
هنر موسیقی در زمان صفویه در قیاس با هنر معماران و نگارگران چندان پرتوان نبود؛ اما چیزی از آن روزگار در عرصه موسیقی ایران با نام موسیقی نقاره‌خانه باقی می‌ماند؛ این موسیقی که تأثیری عمیق بر موسیقی امروز ایران گذاشته است، بیشتر برای مراسم تاجگذاری و مراسم‌های مذهبی و رسمی دوران گذشته استفاده می‌شد.
نقاره اگرچه موسیقی آکادمیک و علمی ایرانیان نیست و نوعی موسیقی مذهبی است اما این موسیقی کاملآً بر اساس موسیقی دستگاهی کنونی ایران است، اما همواره این سؤال مطرح می‌شود آیا موسیقی کنونی ما که این قدر رابطه نزدیکی با مراسم مذهبی دارد، از موسیقی نقاره گرفته شده و بعد هنرمندان آن را به صورت ردیف درآورده‌اند، یا اینکه موسیقی مذهبی از موسیقی سنتی گرفته شده است.
