شاخصه‌های زیست کریمانه و ارتباط آن با عقل و عاطفه

«کرامت انسان» یکی از موضوعات بسیار مهم حقوقی، فلسفی، اخلاقی و عرفانی است؛ زیرا این مسئله مبنای حقوق، امتیازات و تکالیف انسانی است. از این رو، کرامت انسانی، مجموعه‌ای از حقوق غیرقابل سلب و انتقال است که محور حقوق بشر اسلامی نیز قرار گرفته است.

«کرامت» به معنای ارزش، بزرگی، عزت، حرمت، شرافت، انسانیت، شأن، مقام، موقعیت، درجه، رتبه، جایگاه، منزلت، دوری از پستی، پاکی از آلودگی، احسان و بخشش و جوانمردی و سخاوت آمده است، چنانکه در جای دیگر، به عنایت و توجه ویژه حق‌تعالی بر بندگان تعریف شده است.

اگرچه کرامت انسان انکارناپذیر است و هر کس با رجوع به خود، به بزرگی نفسش اقرار می‌کند، اما منش حقیرانه برخی افراد نشان می‌دهد که کرامت قابل فروش و اسقاط است، چنانکه قرآن کریم در جریان بَلعم باعورا با اشاره به جدال «کرامت» و «لئامت» بیان می‌کند که در آن نزاع، پستی و لئامت بر کرامت غلبه کرد و بَلعم کرامتش را به بهای اندکی فروخت.

این جریان گویای آن است که بقای کرامت نفس، در گرو بر هم کُنش صحیح کرامت با عقل و احساس است. به عبارت دیگر، کریمانه زیستن و رسیدن به کامیابی حقیقی در گرو ایجاد ائتلاف میان کرامت با عقل و احساس است.

از سویی، تا این دو عنصر را نشناسیم نمی‌توانیم میان آن‌ها با کرامت تعادل برقرار کنیم، بنابراین لازم است تا به طور مختصر به بحث تقابل عقل و احساس و رابطه آن با کرامت نفس اشاره نمایم.

جدال عقل و احساس از گذشته تاکنون محور گفتگو‌ها بوده است. عده‌ای عقل را برگزیده‌اند و عده‌ای احساس را انتخاب کرده‌اند، اما ظاهراً تقابل عقل و احساس بد معنی شده است؛ زیرا نه عقل به معنی بی احساسی است و نه احساس به معنی بی عقلی است؛ بلکه عقل و احساس دو بال پرواز به سوی کامیابی هستند. انسان‌های موفق کسانی هستند که در این جدال به یک سمت متمایل نشوند بلکه سعی کنند تا در تعاملات زندگیشان میان عقل و احساس توازن و هم آوایی برقرار کنند، همانگونه که حضرت سیدالشهداء(ع) در جریان حادثه عاشورا به خوبی در تمام صحنه‌ها میان این دو عنصرِ به ظاهر متضاد اتحاد و همسویی بر قرار کرد و اشک و عقل را در جام خون ریخت تا کرامت انسان زنده بماند.

بر اساس آنچه گفته شد، ائتلاف میان سه عنصر کرامت، عقل و احساس، چشم انسان را نافذ می‌کند و به او نیرو می‌بخشد تا روح بزرگ خود را اسیر غل و زنجیر شهوات و لذایذ مادی نکند چونانکه امیر مؤمنان علی(ع) فرمودند: «مَنْ کَرُمَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ هَانَتْ عَلَیْهِ شَهْوَتُهُ؛ هر کس که بزرگ نفس باشد، شهوات در نظرش خوار و ناچیز آید».

از این رو، انسان کریم النفس در تقابل «لذت باطنی» با «لذت حسی» که دیگران براى آن سر و دست مى‌‏شکنند، میان عقل و احساس جمع کرده و برای حفظ کرامت خود لذت باطنی را بر می‌گزیند چنانکه انسان کریم، تشنگی را به جان می‌خرد تا عزتش لگدمال نشود، اما انسان ضعیف النفس در مثل شرایط و یا حتی کمتر از آن، چوب حراج به کرامتش می‌زند تا صباحی در جهنم سوزان دنیا خوش باشد.

واضح است که نادیده گرفتن لذت حسی به معنی بی‌احساسی نیست بلکه حاصل تعامل صحیح عقل و احساس است. از این رو، انسان کریم نیز که زیست کریمانه را بر می‌گزیند و از شهوات مادی چشم می‌پوشد، بی‌احساس و بی‌عاطفه نیست؛ بلکه از تن‌آسایی می‌گذرد تا کرامتش حفظ شود.

با این بیان، دهه کرامت، دهه بازگشت به خود و مرور کتاب زندگی است. این ایام بهترین فرصت برای ایجاد ائتلاف میان عقل و احساس و کرامت است. خوب است در این روز‌های مبارک با حضرت رضا(ع) و حضرت معصومه(س) عهد ببندیم و از آنان بخواهیم که ما را یاری کنند تا در جدال ظاهر و باطن، عزت و کرامت خود را به بهایی کمتر از بهشت نفروشیم.