سیری در نگاه عارف و فیلسوف به مسئله وحدت وجود، در جدیدترین کتاب سیدحسن امین

به گزارش ایکنا، بزرگترین پرسش بنیادین عقلانی، فلسفی، عرفانی، برای نوع بشر در همه ادوار، مکتب‌ها و مذهب‌ها، فهم ربط انسان و جهان یا به بیان دیگر درک رابطه شخص با جهان خارج از شخص است. موضوع این پرسش همیشگی این است که آیا موجودات جهان هستی از جمله افراد انسانی به عنوان موجود خاص و صاحب ادراک، ذوات مستقل و هر کدام از دیگری  وجودی متباین و مستقل‌اند یا اینکه موجودات در عین کثرت از وحدت و یگانگی برخوردارند و زنجیره‌ای بزرگ و فراگیر همه موجودات را به هم پیوند می‌دهد.

مسئله وحدت و کثرت از سپیده دم تفکر مدون بشری، در ایران بزرگ فرهنگی (از فرارود تا میاندرود)، یونان باستان، هند چین و مصر به عنوان یکی از مباحث مهم فلسفی ذهن متفکران و فلاسفه را به خود مشغول داشته است.

نویسنده بر این باور است که بحث در باب وحدت وجود در مذاهب‌ و مکتب‌های فلسفی و دینی شرق و غرب از ادیان زرتشتی، زروانی، مانوی، هندویی و بودایی گرفته تا مسیحیت و اسلام چندان دامنه‌دار و وسیع است که اگر کسی همه عمر انحصارا به پژوهش و تحقیق در این زمینه مشغول شود و به کار دیگری نپردازد باز هم نمی‌تواند به طور جامع و کامل نظرات و آرای همه مکاتب و مذاهب عالم را به طور کامل و جامع بررسی کند یا در این باب دعوی استقصاء تام به حقیقت کند.

در بحث وحدت و کثرت وجود سه مکتب قابل شناسیایی است. اول، وحدت شخصی محض دوم، کثرت تباینی محض، سوم، وحدت تشکیکی. دسته اول، مثل متأخران از هندوان به شرح اوپانیشادها به وحدت محض معتقد شدند و دسته دوم مثل اغلب فلاسفه یونانی به کثرت محض قائل شدند و دسته سوم مثل فیلسوفان نوافلاطونی و به دنبال آن اغلب فیلسوفان مسلمان به وحدت تشکیکی و اطواری معتقدند.

نویسنده با اذعان به این حقیقت از بررسی سلسله نظام وجودی و افکار وحدت وجودی در آیین‌های هندویی، بودایی و ادیان و مذاهب قدیم در گذشته و در حوزه آشنایی فرهنگ ایرانی اسلامی  به کندوکاو پرداخته است. با این همه باید گفت که حتی فلاسفه و عرفای مسلمان نیز در بحث نظریات متفاوت و آرای مختلفی ابراز داشتند؛ به این معنی که از یک جهت مکتب عقلانی و فلسفی حکما و فلاسفه با مکتب وجدانی و شهودی عرفا مختلف است و باز مکتب متشرعان (اعم از محدثان یا مجتهدان اخباریان) با هر دو مخالف است.

از سوی دیگر میان خود فلاسفه و اهل معقول - بین مکتب مشایی و اشراقی - تفاوت است. همچنین بین حکیمان اشراقی معتقد به وحدت وجود بین، کسانی که این وحدت را در مراتب یا در مظاهر جاری می‌دانند، یا به تشکیک تفاضلی و یا غیرتفاضلی معتقدند، اختلاف است.

در میان عرفا نیز معتقدان به وحدت وجود با معتقدان به وحدت شهود اختلاف دارند. این اختلاف نظرها به گونه‌ای بوده که گاهی حتی در میان خود اهل معرفت که به تسامح دینی و سعه صدر و وسعت مشرب مشهورند و جنگ ۷۲ ملت را عذر می‌نهند کار به لعن و نفرین کشیده است. در حالی که لازمه ذاتی تفکر فلسفی، آزاد اندیشی و لازمه ذاتی سلوک عرفانی و معرفت‌ورزی تحمل نظر مخالف است. با پذیرش همین نکته، نویسنده در این کتاب بی‌طرفانه و بدون جانبداری از یک نحله فلسفی در برابر نحله‌های دیگر انظار و افکار فیلسوفان و اهل معرفت را در زمینه سلسله نظام وجودی جهان هستی یعنی وحدت یا کثرت وجود بررسی کرده است.

این کتاب در ۵ فصل به موضوعاتی پرداخته که به طور اجمالی به آن اشاره می‌شود:

فصل اول به پیشینه بحث وحدت یا کثرت وجود و موجود با نگاه به فلسفه غرب در مقایسه با فلسفه اسلامی و تاریخچه این بحث در مکتب‌های فلسفی اعم از اشراق، فلسفه مشائی، فلسفه رواقی و مکتب عرفا و صوفیه پرداخته شده است.

فصل دوم به کلیات بحث در باب سریان و جریان وجود در مراتب یا مظاهر هستی، تقسیم‌بندی نظرات قائلان به تشکیک در مراتب اعم از موافقان و موافقان پرداخته شده و در پایان به لزوم رعایت سنت احتیاط علمی توصیه شده است.

فصل سوم به تقریر وحدت وجود در عرفان و نمونه‌هایی از گفتار عرفا در وحدت وجود اشاره شده و اقسام تمثیلات عرفانی اعم از تمثیل آب دریا، نور، حباب، عدد یک در برابر اعداد دیگر، عکس واحد در آیینه‌های متعدد و تمثیل خطای باصره در ظرف و مظروف اشاره شده است.

فصل چهارم به تقسیمات وحدت و انواع توحید الهی توجه شده است و در فصل پنجم به وحدت و کثرت وجود در فلسفه غرب و فلسفه شرق اشاره شده است.

درباره نویسنده و آثار او :
پروفسور سیدحسن امین، فیلسوف، حقوقدان و ایران شناسی است که به سبب جامعیتی که در علوم انسانی و اجتماعی دارد یادآور استادان بزرگ نسل‌های پیشین و فیلسوفان قدیم است. وی در فلسفه شرق شاگرد بزرگانی مانند علامه حسن‌زاده آملی و در فلسفه غرب مترجم آثار نیچه است. او که استاد تمام، صاحب کرسی و رئیس تمام وقت بخش فوق لیسانس و دکتری در حقوق بین‌الملل و حقوق تطبیقی در دانشگاه گلاسکو کالیتونین انگلستان بوده در دانشگاه تهران شاگرد استادانی همچون سیدحسن امامی، محمود شهابی، محمد سنگلجی، سیدمحمد مشکوه بوده است.

برخی از آثار او عبارت‌اند از: بازتاب اسطوره بودا در ایران و اسلام: مطالعه تطبیقی ادیان، حقوق بشر و کثرت گرایی دینی: تاریخ تعامل ادیان در ایران و جهان، ادبیات معاصر ایران: تحولات نظم و نثر فارسی از مشروطه تا امروز،  افکار و احوال ملاهادی سبزواری: تاریخ فلسفه اسلام از اسلام تا عصر ملا هادی سبزواری، دائرةالمعارف خواب و رؤیا: خواب و رؤیا در ادبیات، ادیان، اساطیر، انسان‌شناسی، تاریخ، پزشکی، حقوق، روان‌شناسی، عرفان و فلسفه، فردوسی و شاهنامه: شناسائی حکیم ابوالقاسم فردوسی و شاهنامه.

چاپ نخست کتاب «وحدت وجود در فلسفه و عرفان اسلامی» در سال ۱۳۷۶ و چاپ دوم با ویرایش جدید ۱۴۰۴  و در 261 صفحه از انتشارات بعثت به دست علاقمندان این حوزه رسیده است.