روایات تفسیری؛ گنجینه‌ای در مفردشناسی روشمند آیات
گروه حوزه‌های علمیه ــ مدرس تفسیر قرآن در یادداشتی با تأکید بر اینکه روایات گنجینه‌ای ارزشمند در مفردشناسی روشمند آیات روایات قرآن است، بیان کرد: نپیمودن هر یک از این مراحل ممکن است موجب فهم نادرست مفردات قرآن شود؛ به نظر می‌رسد توجه و التفات به این مؤلّفه‌ها، از ورود تفسیر‌های ذوقی، سلیقه‌ای و استحسانی جلوگیری می‌کند و فهم واژگان قرآن را منضبط، روشمند و قانونمدار می‌کند.
به گزارش ایکنا، متن بخش دوم یادداشت حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی مروجی، مدرس تفسیر قرآن در حوزه درباره اهمیت مفردشناسی روشمند قرآن به شرح زیر است:
با توجه به تعریف «مفردشناسی روشمند»، می‌توان معناشناسی و تفسیر روشمند واژگان قرآن را وابسته به سه مؤلّفه ذیل دانست:
1) اصول و مبانی معناشناسی واژگان قرآن: مبانی معناشناسی واژگان همان باورهای اساسی مفسّر و گزاره‌های زیربنایی در تفسیر و تحلیل مفردات آیات قرآن است. مانند: «الفاظ مترادف در قرآن کریم وجود دارد» یا «مجاز در کلمات قرآن کریم وجود دارد» و... . ضروری است مفسّر قرآن پیش از آغاز تفسیر، مبانی مربوط به معناشناسی واژگان را شناسایی و با استدلال قوی انتخاب نماید. همچنین مفسّری که مبنای مورد اختیارش به عنوان مثال، انکار ترادف در قرآن مجید است، باید با التزام و وفاداری به این مبنا هنگام تفسیر آیات، به تفاوت معنایی واژگان قریب‌المعنا در قرآن تصریح نماید.
2) منابع معناشناسی واژگان قرآن: بحث از منابع تفسیر واژگان قرآن که در کتب علوم قرآنی، با عنوان «مآخذ و مصادر تفسیر» نیز از آن یاد شده است،(البرهان فی علوم القرآن، ج2، ص156؛ المبادي العامة لتفسير القرآن، ص59) یکی از مباحث مهمّ روش‌شناسی تفسیر و دوّمین مؤلّفه‌ی معناشناسی روشمند واژگان قرآن است. منابع تفسیر واژگان قرآن اطلاعات و داده‌هایی هستند که مفسّر با مراجعه به آنها به معنا و مراد از واژگان به کار رفته در آیات قرآن، پی می‌برد. برای مثال، قرآن کریم، روایات تفسیری اهل بیت (ع)، معاجم لغت و فرهنگ استعمالات عرب ـ که متبلور در اشعار، نثر و ضرب‌المثل‌های آن است ـ از جمله منابع مهمّ معناشناسی واژگان قرآن هستند.
روایات تفسیری اهل بیت(ع)
در اینجا شایسته است نکته‌ای را یادآوری نمایم: روایات تفسیری اهل بیت(ع) میراث و گنجیه بسیار ارزشمندی در معناشناسی مفردات قرآن است که متأسّفانه کمتر مورد توجّه قرار گرفته است. در حالی که در مصادر روایی شیعه، حجم در خور توجّهی از روایات اهل بیت(ع) به تفسیر مفردات قرآن اختصاص یافته است.
به طوری که طبق برخی پژوهش‌ها، 1585 واژه در بیش از دو هزار روایت اهل بیت(ع) معنا و تفسیر شده است.(روش‌های اختصاصی اهل بیت(ع) در تفسیر مفردات قرآن، فصلنامه علمی‌ـ‌پژوهشی مطالعات تفسیری) چه خوب است که این بخش از میراث تفسیری اهل بیت(ع) تحلیلی و محقّقانه در میدان تفسیر مطرح شود بلکه دانشنامه‌ای با عنوان معناشناسی مفردات با محوریت روایات تفسیری اهل بیت(ع) گردآوری و به محافل علمی و جهان اسلام عرضه گردد.
گرچه در این زمینه پژوهشگاه حوزه و دانشگاه گامی را برداشته و با همکاری جناب حجت الاسلام طیّب حسینی کتابی را برای مقطع ارشد تدوین کرده‌ایم که در آن بیش از پنجاه واژه از مفردات قرآن با محوریت روایات تفسیری اهل بیت(ع) گردآوری و معناشناسی شده و بر اساس منابع لغوی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است که امیدوارم به زودی چاپ و منتشر شود.
ضوابط معناشناسی واژگان
3) قواعد و ضوابط معناشناسی واژگان قرآن: صرف نظر از تفاوتی که برخی میان اصطلاح ضابطه و قاعده بیان کرده‌اند،(الاشباه و النظائر 1: 13) هر دو در «شمولیت و کلّی بودن» قضایای خود، مشترک و مورد اتفاق نظرند. ضوابط و قواعد معناشناسی واژگان قرآن «دستورالعمل‌های کلّی مبتنی بر مبانی متقن برای فهم معنا و مراد واژگان آیات قرآن» است.
مثلاً لزوم شناسایی قرائت صحیح واژه، لزوم ریشه‌یابی واژه و لزوم توجّه به معنای مجازی واژگان قرآن، لزوم توجّه به معنای دقیق واژه در لغت و مواردی دیگرـ که در کتاب «مفردشناسی روشمند آیات قرآن» به تفصیل 16 مرحله برای معناشناسی واژگان قرآن بیان کرده‌ایم ـ از جمله ضوابط و قواعد تفسیر صحیح مفردات قرآن هستند. به سخن دیگر، ضوابط همان مراحلی است که باید گام به گام در معناشناسی واژگان قرآن ( اعمّ از فهم مراد استعمالی یا مراد جدّی) طی شود.
نپیمودن هر یک از این مراحل ممکن است موجب فهم نادرست مفردات قرآن گردد. به نظر می‌رسد توجّه و التفات به این مؤلّفه‌ها، از ورود تفسیر‌های ذوقی، سلیقه‌ای و استحسانی جلوگیری می‌کند و فهم واژگان قرآن را منضبط، روشمند و قانونمدار می‌کند و در نتیجه فهم معنای و مراد از مفردات قرآن کاهش می‌یابد.
پرسش‌های بنیادین
6. در جمع‌بندی مباحث مربوط به «مفردشناسی روشمند آیات قرآن» می‌توان گفت که پیش از ورود به میدان تفسیر، باید به شناسایی و جمع آوری مباحث نظری و کاربردی مربوط به «مفردشناسی» آیات قرآن، مبادرت نمود و به این پرسش‌های بنیادین پاسخ داد:
1ـ مبانی نظری فهم مفردات قرآن چیست؟ طرح مباحثی چون بررسی وجود ترادف، اشتراک لفظی و حقیقت و مجاز در قرآن با توجّه به این پرسش کلّی است. گزینش مبنا در این مباحث نقش تعیین کننده در تفسیر مفردات آیات ایفا می‌کند.
2ـ چه دانشهایی به طور مستقیم با واژه‌شناسی قرآن ارتباط دارند؟ به نظر می‌رسد آشنایی و شناسایی دانشهایی چون «غریب القرآن»، «معانی القرآن»، «لغات القرآن» و.. تأثیر بسزایی در شناخت و بهره‌گیری از منابع «مفرد شناسی» آیات قرآن، دارد. تراث و آثار ارزشمندی مانند غریب‌القرآن ابن‌عبّاس و مسائل نافع بن ازرق، غریب القرآن ابان بن تغلب و غریب القرآن زیدبن علی در شمار منابع کهن «غریب‌القرآن» هستند که می‌توان از طریق منقولات تفسیری، در مفردشناسی آیات قرآن بهره وافر برد.
3ـ منابع فهم واژگان قرآن کریم کدام است؟ آیا محدود به منابع لغوی مانند معاجم لغت یا کتابهای مربوط به غریب القرآن است یا اینکه منابع دیگری هم باید مورد استفاده قرار گیرد؟ آن منابع کدامند؟ پاسخ به این پرسش است که ما را در چگونگی بهره‌گیری از متن قرآن، روایات تفسیری و فرهنگ عرب در معناشناسی مفردات قرآن یاری می‌رساند.
4ـ فهم مفردات قرآن دارای چه مراحلی است؟ پس از شناسایی پیش فرض‌های مربوط به معناشناسی مفردات قرآن و گزینش مبنای متقن، نوبت به آن می‌رسد که مفسّر بداند هنگام تفسیر واژگان قرآن چه گام‌ها و مراحلی را باید طی نماید؟ توجّه به گوهر معنایی ( اصل معنایی، روح معنایی) در تفسیر مفردات قرآن، از جمله مباحث مهمّی است که باید علاوه بر مباحث نظری مربوط به آن، در روند مفردشناسی آیات کریمه، نیز مورد توجّه قرار بگیرد.
5 ـ چه موانع و آسیب‌هایی در راه فهم درست واژگان قرآن وجود دارد؟ خلط «جری و تطبیق» با «تفسیر» و«بی‌توجهی به تحول معنایی» از جمله مباحث مهمّی هستند که باید در آسیب شناسی فهم مفردات قرآن مورد دقّت قرار بگیرند.
به نظر می‌رسد، مجموعه پرسش‌های مطرح شده و پاسخ دقیق و متقن به آنها، منظومه سودمندی را در جهت ساماندهی و منقّح ساختن فرایند و روش معناشناسی مفردات قرآن در اختیار علاقه‌مندان به تفسیر قرآن قرار دهد. اقدامی‌بس مهمّ که ضرورت آن از این جهت که مقدّمه تفسیر است، نیازمند تبیین و توضیح نیست.
انتهای پیام
