معرفی شخصیت‌هایی نظیر مرحوم عطاردی، شور و هیجان علمی در نسل نو ایجاد می‌کند
گروه اندیشه: رئیس کتابخانه‌های تخصصی حوزه با تأکید بر ضرورت معرفی چهره‌هایی نظیر مرحوم عطاردی، گفت: اگر ایشان که وجودشان مجاهده در راه دین و اعتقاد و کشور بوده، معرفی شوند، در میان نسل نو شور و هیجان علمی ایجاد خواهد شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدمهدی معراجی، عضو هیئت علمی دارالحدیث و رئیس کتابخانه‌های تخصصی حوزه علمیه و کتابخانه زبان‌های لاتین وابسته به دفتر آیت‌الله سیستانی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، به بیان نکاتی درباره شخصیت و جایگاه علمی مرحوم آیت‌الله عطاردی پرداخت که در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید.
ایکنا: شما مرحوم آیت‌الله عطاردی را به چه اوصافی می‌شناختید؟
مرحوم آقای عطاردی از چهره‌های واقعاً دوست‌داشتنی و عزیز و عظیمی بودند که کمتر در زمان حیات‌شان شناخته شدند. خب این هم یکی از مصیبت‌هایی است که ما در وضعیت علمی و بساط‌های حوزوی‌مان داریم. تا زمانی که شخصیت‌ها در قید حیات هستند آدم‌های بزرگوار و مهمی که دارای کارهای بسیار مهم و سنگینی هستند، کمتر شناخته شده‌اند.
سالی من دبیر جایزه کتاب سال ولایت بودم و یکی از جایزه‌هایی که در آن جا تعریف شده بود به افرادی تعلق می‌گرفت که بیشترین تألیف را در ساحت مقدس خاندان رسالت و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) می‌داشتند. البته این ویژگی هم مد نظر بود که تألیف‌ها تألیف‌های درست و سنگینی هم باشد و فقط بر اساس پرکاری نویسندگان تعریف نشده بود. خب آن سال قرار بود که کتاب سال ولایت با حمایت و مساعدت شادروان مرحوم حجت‌الاسلام و المسلمین حاج شیخ محمدعلی صدوقی که مسئولیت بنیاد صدوق را داشتند در یزد برگزار شود. مرحوم عطاردی را هم دعوت کردیم. من وقتی که قرار بود لوح تقدیری بنویسم و یکی از آقایان راجع به ایشان صحبتی بکند، ایشان به من فرمودند که فلانی به من «آیت‌الله» و «آیت‌الله العظمی» و «علامه» و این‌ها خطاب نکنید، من همان شیخ عزیزالله عطاردی هستم و بیش از این چیزی برای من نه بنویسید و نه بگوئید.
این گفته ایشان در آن زمان خیلی بر من تأثیر گذاشت و برای من حکایت از روح بلندی داشت که در ساحت مقدس علم و معرفت هیچ توجهی به مسائلی که موجب تفاخر است و موجب یک سری شهرت‌طلبی‌ها و موقعیت‌‌طلبی‌هاست، نداشت. یکی دو مرتبه دیگر هم که من نامه‌ای به ایشان نوشته بودم یا خطابی خدمت ایشان کرده بودم، ایشان من را متوجه کرد که این تعبیرات و این القاب و این‌ها را برای من به کار نبرید.
ایکنا: شما چه ویژگی‌ای را در ایشان برجسته می‌دیدید؟
آن چه باید بگویم این است که آقای عطاردی از یک اخلاص ویژه‌ای برخودار بود. اگر آن اخلاص نبود من هر چه فکر می‌کنم نمی‌توانم بفهمم که یک انسان در یک مدت عمر کوتاه 60 یا 70 ساله، چگونه می‌تواند یک کار بسیار بسیار عظیمی را سامان بدهد و پدید بیاورد و به جامعه علمی عرضه کند. من الان در جهت تقویم علمی کارهای ایشان و این که بخواهم سنجه‌ای به کار بگیریم و از عمق و دقت آن‌ها سخن بگویم، نیستم، اما انصافاً کتاب‌ها و نوشته‌های ایشان و آن چه که به جامعه علمی عرضه و تقدیم کردند کتاب‌های قوی و کتاب‌هایی است ارجمند و معتبر؛ و اگر نبود آن اخلاص، آقای عطاردی که نه کس و کاری داشت، نه مؤسسه‌ای داشت و نه از جایی پشتیبانی مادی می‌شد، نمی‌توانست یک چنین کار مهمی را سامان بدهد.
ایکنا: ارزیابی شما از آثار و تولیدات علمی ایشان چیست؟
اگر بخواهیم بگوئیم که آقای عطاردی چه کار کرده است به نظرم بایستی یک مقایسه کوتاهی کنیم. الان الحمدلله به برکت نظام مقدس جمهوری اسلامی و خون شهدا مؤسسات گسترده و بزرگی در کشور فراهم آمده‌اند و مرتب با حضور شخصیت‌ها و اندیشمندان و پژوهشگران و علما و فرزانگان حوزه و دانشگاه دارند کار می‌کنند و کارهای مهمی هم ارائه می‌دهند. آقای عطاردی نه مؤسسه داشت، نه یار داشت و نه اعوان و انصار داشت و نه از ابزارهایی مانند کامپیوتر و نرم‌افزارها و اینترنت که امروز در اختیار پژوهشگران و علماست و سرعت کار را صدها برابر می‌کند، هیچ کدام را در اختیار نداشت، اما به تنهایی به اندازه خیلی از این مؤسساتی که الان بودجه‌های سنگینی را هزینه و صرف می‌کنند کار کرد.
ایشان به تنهایی 160 جلد کتاب را به جامعه علمی عرضه کرده است. برای نوشتن بعضی از کتاب‌ها سفرهای طولانی به کشورهای مختلف کرده است، به پاکستان رفته است، به هندوستان رفته است، به ترکیه رفته است، به کشورهای آسیای میانه رفته است و برای نوشتن یک کتاب، یک مجموعه و مسانید ائمه(ع) خیلی زحمت کشیده است، شب‌های زیادی را نخوابیده است، ساعت‌های زیادی را استراحت نکرده است و بیدار بوده و کار کرده است. من خودم خادم همه این بزرگوارانی که اهل تحقیق‌اند و اهل پژوهش‌اند و اهل قلم‌اند، خودم را خادم کوچک این‌ها حساب می‌کنم و به این هم افتخار می‌کنم که من در این سامان و بساط هستم، اما اگر نباشد آن اخلاص و آن عشق و علاقه به کار من تصور نمی‌کنم که این‌ها می‌توانست شکل بگیرد و تألیف بشود و به جامعه علمی ایران عرضه شود.
پس اخلاص آقای عطاردی کارهای سنگینی کرد و کمک کرد، قوت داد، توان داد و عرصه را برای ایشان باز کرد و افق‌هایی را پیش دید ایشان قرار داد که نتیجه آن این آثار گرانقدر و گرانسگ بود.
ایکنا: حوزه مطالعاتی مرحوم عطاردی بسیار گسترده بود و حتی یکی از حوزه‌های پژوهش آقای عطاردی تاریخ بود. در این رابطه کارهای ایشان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بله عجیب است که این چهره برجسته حوزوی و تحصیل کرده حوزه علمیه شیعه، از مشهد گرفته تا قم و نجف، یک چنین نگاه وسیعی داشت. او همان طور که بیش از 70 جلد تألیفاتی در مورد مسانید و احادیث ائمه(ع) را کار کرده است، همین مقدار را درباره تاریخ خراسان کار کرده است.
خب تاریخ خراسان رشته خاص و تخصصی ایشان نبود و تاریخی هم که ایشان نوشته است، حتماً بزرگان دیگری صحبت کرده‌اند و گفته‌اند که ایشان در کتابخانه ننشسته و مطالعه کند یا با کامپیوتر و از طریق اینترنت سرچ کند و چند موضوع را بیاورد و این‌ها را کنار هم بگذارد و تتبع و تحقیق کند، خوب و بد آن را جدا کند و یک تاریخ بنویسد. از ویژگی‌های تاریخ‌نویسی ایشان که در طول تاریخ اسلام چند نفری بیشتر این گونه نبوده‌اند این است که وقتی چیزی را نقل می‌کند خودش رفته و آن جا را دیده است. او ماورءالنهر را دیده، بخارا را دیده و رفته است در جاهایی که اتفاقات خاص افتاده است آن‌ها را وجب به وجب دیده است و تمام آن‌ها را از نزدیک مشاهده کرده. تاریخ خراسانی که آقای عطاردی نوشته است مبتنی بر مشاهده و شناسایی مناطق و شواهد موجود بوده است.
این را هم در نظر بگیرید که آن زمان هواپیما و قطارهای پرسرعت و این سرعت‌های کذایی نبوده است. خب چقدر انسان باید انگیزه داشته باشد، انگیزه بالایی هم داشته باشد و علاقه و عشقش به این کارش بالا باشد که در زمینه مسانید اهل بیت(ع) آن قدم‌های سنگین و فاخر را بردارد و در خدمت به میهن و مملکت خودش و خراسان بزرگ و خراسان عزیز که پاره میهن اسلامی است، یک چنین اثر ماندگاری را بر جای بگذارد. ای کاش عمر ایشان اکتفا می‌کرد تا این کار را به پایان برساند. مرحوم عطاردی دوست داشت که این کار را تا به آخر برساند.
امیدواریم که کسانی پیدا شوند که با پشتیبانی دولت‌مردان محترم و بودجه‌هایی که برای کارهای فرهنگی اختصاص پیدا می‌کند این کار را به یک جایی برسانند؛ هر چند عطاردی‌ای پیدا نخواهد شد اما کسانی که بتوانند این قدم را بردارند و این کار را به جلو ببرند و به مقصد خوبی برسانند، باید این کار را عهده‌دار شوند و نگذارند که بر زمین بماند.
ایکنا: مرحوم عطاردی کارهایی غیر از تألیف هم داشت. گویا ایشان کارهایی در زمینه تحقیق و تصحیح متون نیز داشته است.
بله گستره کارهای آقای عطاردی فقط تألیف نبود، هم تألیف بود و هم تحقیق نصوص کهن بود و در زمینه متون کهن ایشان کارهای بسیار قشنگی کرده است. از التدوین فی تاریخ القزوین که متن قدیمی آن را تحقیق کرده است تا نهج‌البلاغه. علاوه بر این‌ها آقای عطاردی به ترجمه هم پرداخت و در زمینه ترجمه هم آثار ماندگار و خیلی خوبی را ارائه کرد.
این‌ها نکات مهمی در زندگی آقای عطاردی قابل بحث و بررسی است و باید بزرگانی بنشینند و در این راستا و مسائل دیگری که به ذهن‌شان می‌رسد نکاتی را در رابطه با آقای عطاردی بیان کنند.
ایکنا: اگر خاطره‌ای از ایشان دارید بیان کنید.
من خاطره ویژه‌ای ندارم. اما اتفاقاً همین روزهای آخر عمر ایشان شاید هفته‌های پایانی عمر ایشان بود که تقاضا کردم که یک قرار ملاقاتی از ایشان بگیرم و قرار هم بود که وزیر محترم ارشاد و معاونت محترم فرهنگی وزارت ارشاد در آن لحظه باشند اما دیدم که تنظیم این دو وقت دشوار است و از ایشان تقاضا کردم که به خدمت‌شان بروم. ایشان خیلی به لحاظ ظاهری سر حال بود و من باور نمی‌کردم که این خورشید پرفروغ به همین زودی‌ها می‌خواهد غروب کند. به حدی سر حال و با نشاط بود که من تصورم این بود که ما هنوز سال‌ها از وجود ایشان بهره‌مند خواهیم بود. همان منزل مسکونی ایشان هم رفتیم و لحظاتی را آن جا نشستیم.
دغدغه بسیار بالای ایشان این بود که مؤسسه فرهنگی خراسان بعد از من چه خواهد شد و چه کسی این را ادامه خواهد داد و آیا این کارهایی را که من داشته‌ام و هنوز انجام نداده‌ام به پایان خواهد رسید یا نه. ایشان خیلی علاقه‌مند بود که این کار به سامان برسد. تاریخ خراسان و تاریخ این مرز و بوم و این تاریخ پرافتخار بعد از خودش چه خواهد شد و آیا کسی خواهد بود یا نخواهد بود که آن را تدوین و تنظیم کند و ما از باب تسلای خاطر ایشان گفتیم که آقا ما امیدواریم که این کار با حضور خود شما به جاهای خوبی برسد و اگر هم اتفاقی افتاد کسانی خواهند بود که نگذارند این باری که شما بلند کرده‌اید روی زمین بماند.
ایکنا: در پایان اگر نکته‌ای در مورد آیت‌الله عطاردی و شخصیت ایشان باقی مانده است و همچنین اگر پیشنهادی در مورد استفاده از میراث علمی ایشان و دریافتن آن و استفاده درست از آن‌ها دارید، بفرمائید.
من همیشه مجذوب اخلاق و تواضع بالای ایشان بودم. ایشان نه دنبال شهرت بود، نه دنبال مقامی بود، نه دنبال منصبی بود، نه دنبال مؤسسه راه‌انداختن بود و نه دنبال نان و آبی بود. قیمت کتاب‌هایش به قیمت تمام شده بود و هنوز هم تعداد زیادی از کتاب‌های ایشان در انبار مانده است که من باید از مسئولین محترم تقاضا کنم که کمک کنند تا به نحوی این کتاب‌ها پخش شود و به دست اهل علم، به حوزه‌های علمیه، به دانشگاهیان، به دانش‌پژوهان محترم و به اهل تحقیق و اهل قلم برسد تا بتوانند از آن استفاده کنند. همین طور ایشان بنیادی بنا نهاده است که انشاءالله مسئولین بتوانند آن را به یک جایی برسانند. عشق و علاقه او به میهن فوق‌العاده زیاد بود و متأسفانه جناب آقای عطاردی گمنام ماند.
همچنین پیشنهادی دارم که مسئولین محترم حوزه علمیه قم و نجف کاری کنند که چنین چهره‌هایی، افرادی مثل ایشان، مثل مرحوم علامه امینی، مثل مرحوم امین صاحب اعیان الشیعه و چهره‌هایی که کارهای سنگین و ماندگار این چنینی دارند، به نسل جدید، آن چنان که باید و شاید، از طریق فیلم، از طریق کتاب، از طرق دیگری که اهل فن و اهل رسانه می‌دانند معرفی شوند. این‌ها واقعاً وجودشان مجاهده در راه دین‌شان و در راه اعتقادات‌شان و در راه میهن‌شان بوده است. من معتقدم اگر این نمونه‌ها معرفی شوند در میان نسل جوان ما و نسل نو ما اعم از حوزوی و دانشگاهی یک شور و هیجان علمی ایجاد خواهد شد.
چه اشکالی دارد که فیلم‌هایی در این زمینه‌ها ساخته شود و بگویند که آقای عطاردی چه کسی بود، علامه امینی کی بود، میرحامد حسین کی بود، علامه شیخ باقر شریف قرشی که بود، یا علامه سیدجعفر مرتضی که الحمدلله هنوز از برکات وجودشان استفاده می‌کنیم چه کرده‌اند. این افراد آثار برجسته‌ای را پدید آورده‌اند.
در عرصه دانشگاه نیز افرادی مانند آقای دکتر شهیدی، آقای ایرج افشار و شخصیت‌های این چنینی را آن چنان که باید و شاید معرفی کنند. نسل جدید ما چراغ به دست دارد و به دنبال راه و به دنبال الگو می‌گردد و ما می‌توانیم اسوه‌ها و مدل‌هایی را از این نمونه‌ها به این نسل معرفی کنیم؛ افرادی که در سخت‌ترین شرایط عالی‌ترین کارها و ماندگارترین کارها را خلق کردند و پدید آوردند و به نسل ما و کشور ما و دین ما هدیه کردند.
در پایان هم شما را برای درک جایگاه آیت‌الله عطاردی به پیام‌های تسلیتی که آیات و مراجع تقلید پیام مقام معظم رهبری، پیام آیت‌الله صافی گلپایگانی، پیام تسلیت آیت‌الله مکارم شیرازی، پیام تسلیت خیلی گویا و جالب آیت‌الله سبحانی ارجاع می‌دهم که هر کلمه‌ای که این بزرگواران به کار بردند روی حساب بوده است و هر جمله‌ای که این بزرگوارن به کار برده‌اند می‌تواند سرفصل و مدخلی برای این باشد که اهل قلم راجع به این فقید سعید نکته بنویسند و مطالبی را عرضه کنند.
سلام مطالب طوری نوشته شود که اگر کسی ایشان را نمی شناسد از ابتدا با این شخصیت بزرگ آشنا شود مثلا در رابطه با خاندان و عکسهایی از زندگی ساده شان 
