بررسی جزئیات مقام «صبا» در یک اکتاو موسیقایی + فیلم

به گزارش ایکنا، این مجموعه آموزشی به درخواست خبرگزاری قرآن با تدریس رضا روانبخش، کارشناس حوزه موسیقی و مدرس آواز اصیل ایرانی، تهیه شده است.

قسمت هفدهم: بررسی جزئیات مقام «صبا» در یک اکتاو موسیقایی

مقام صبا یکی از مقامات پرکاربرد در هنر تلاوت قرآن است و در عین حال نیز تفاوت‌های زیادی با دیگر مقامات موسیقایی دارد. گاها از این مقام در موسیقی ایرانی با عنوان شور عرب یاد می‌شود و این امر نشان‌دهنده آن است که از مقام صبا به صورت فراوانی در موسیقی کشورهای عرب‌زبان استفاده می‌شود.

طبق آنچه که در کتب قدیمی بزرگان موسیقی ایران‌زمین همچون صفی‌الدین اورموی و عبدالقادر مراغه‌ای آمده است، به فواصل این مقام اشاره شده که طبق این اسناد می‌توان گفت که این مقام موسیقایی نیز در ابتدا متعلق به این مرز و بوم بوده ولی بعدها به موسیقی عربی راه پیدا کرده و کاربرد فراوانی در این موسیقی و همچنین، تلاوت قراء بزرگ عرب‌زبان دارد.

همچنین، قضاوت در رابطه با این مسئله که مقام صبا مقامی متصل و یا منفصل است، مقداری مشکل است. گاها گفته می‌شود که مقام صبا، مقامی متداخل است که اجناس و اجزاء آن تو در تو و داخل هم قرار دارند و به نوعی نمی‌توان گفت که این مقام یک مقام متصل است یا منفصل.

جنس چهارتایی پایین مقام صبا، جنس چهارتایی صبا است. اگر نت «می» را به عنوان نت پایه و تونیک مقام صبا در نظر بگیریم، فاصله بین درجه اول و دوم، سه چهارم پرده، فاصله بین درجه دوم و سوم، سه چهارم پرده و فاصله بین درجه سوم و چهارم نیز یک دوم (نیم) پرده است.

پس از درجه چهارم در جنس چهارتایی پایین، فاصله بین درجه چهارم و پنجم در این مقام یک و نیم پرده است که این فاصله نسبت به مقامات دیگر کمی نامتعارف است. همچنین، درجه هشتم مقام صبا که همان تکرار درجه اول در یک اکتاو بالاتر است نیز عملاً محقق نمی‌شود و این مقام در اجرای نغماتی که از آن شنیده می‌شود، به یک اکتاو کامل نمی‌رسد و عموما به نیم پرده پایین‌تر از اکتاو خود می‌رسد که مسئله‌ای بسیار تخصصی است.

جنس چهارتایی بالای مقام صبا نیز جنس چهارتایی حجاز است که از درجه سوم صبا آغاز می‌شود و به همین دلیل است که نمی‌توان گفت که این مقام از نوع مقامات متصل است و یا منفصل. همین موضوع است که باعث شده تا بسیاری از افراد این مقام را مقامی متداخل بنامند. همچنین، ساختار مقام صبا و جنس‌های چهارتایی آن موجب ایجاد مدلاسیون‌ها و مرکب‌‌خوانی‌های فراوانی در این مقام می‌شود.

در رابطه با موضوع «صبا زمزم» نیز که مطرح می‌شود، همانطور که فواصل بین درجات جنس چهارتایی پایین مقام صبا بیان شد یعنی سه چهارم، سه چهارم و یک دوم، اگر سه‌تایی اول این جنس را به حالت کُرد داشته باشیم، فواصل موجود تبدیل به یک دوم، یک پرده و یک دوم (نیم پرده) می‌شود که به این جنس موسیقایی، جنس چهارتایی صبا زمزم گفته می‌شود. به نوعی می‌توان گفت که سه‌تایی اول صبا زمزم، سه تایی اول کرد و سه‌تایی اول مقام صبا همان سه‌تایی اول بیات است.

یادآوری می‌شود، این ایام روزهای شیوع کروناویروس و ایجاد وضعیت خاص در کشور از جمله توصیه اکید به مردم برای حضور در خانه و تردد حداقلی در سطح معابر عمومی است. این شرایط و فرصت ایجاد شده می‌طلبد در فضای مجازی نیز مطالب و محتوای مناسب تهیه و منتشر شود. فیلم‌های ارائه نکات آموزشی مقامات و الحان در هنر تلاوت قرآن نیز در همین راستا منتشر می‌شود که شاهد انتشار هفدهمین قسمت هستیم.

علاقه‌مندان می‌توانند روزهای شنبه، دوشنبه و چهارشنبه، ساعت ۱۷ شاهد انتشار این فیلم همراه با متن آن در سایت ایکنا و در شبکه‌های اجتماعی iqnanews@ باشند.