ولایت؛ موضوع محوری سوره مائده/ بیان نمونه‌هایی از عواقبت پیمان‌شکنی

زهره امیدی‌پور، مدرس حوزه علمیه فاطمه‌الزهرا(س) آبادان در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خوزستان، گفت: جزء ششم قرآن کریم از آیه 148 سوره نساء آغاز می‌شود: «لا یُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ وَ کانَ اللَّهُ سَمِیعاً عَلِیما». نکته مهم در این آیه این است که خداوند اشاره می‌کند بدی‌ها را آشکار نکنید و در آیه بعد می‌فرماید: «إِنْ تُبْدُوا خَیْراً أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُوا عَنْ سُوءٍ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُوًّا قَدِیرا» کارهای خیر و پسندیده را آشکار کنید  و اگر می‌توانید از گناهان دیگران بگذرید. آیه به این مطلب اشاره دارد که عفو دیگران و گذشت کردن از بدی آنها برای طرف مقابل حالت تنبیه و اثر تربیتی دارد و علاوه بر آن، مسأله در حد یک موضوع شخصی و گذرا برطرف می‌شود و مشکلی برای اجتماع پیش نمی‌آورد.

مهر شقاوت بر دلهای کافر

وی ادامه داد: در آیات بعدی به نکات مختلف اخلاقی اشاره می‌شود از آیه 155 تا 172 به بحث یهود و خلافکاری‌ها و برخی اعتقادات آنها می‌پردازد. از جمله اینکه انبیای الهی را می‌کشتند و به اصطلاح قرآن کریم قلب‌های آنها قفل شده است و همچنین تهمت‌هایی که به حضرت عیسی(ع) و مادر ایشان مریم(س) زدند. قرآن می‌فرماید ویژگی‌هایی که در یهود وجود دارد باعث شده که قلب آنها قفل زده شود؛ از جمله این ویژگی‌ها لجاجت، تهمت زدن، کشتار انسان‌های صالح و مهمتر از همه در عین اینکه اشتباه می‌کنند پافشاری دارند که کار آنها درست است. در ادامه قرآن اعتقاد یهود و مسیح را مبنی بر اینکه حضرت عیسی(ع) به صلیب کشیده شده رد می‌کند.

امیدی‌پور اظهار کرد: سوره بعد در جزء ششم سوره مائده است که 120 آیه دارد و مدنی است. گفته شده چون در این سوره به ماجرای مائده‌ای که حواریون از حضرت عیسی(ع) درخواست کردند، اشاره شده نام این سوره مائده نامیده شده است.

این مدرس حوزه افزود: نکته و امتیاز مهمی که در سوره مائده وجود دارد این است که بسیاری از مباحث مهم شیعه در آن مطرح شده از جمله آیات ولایت و رهبری جامعه اسلامی و جانشینی پس از پیامبر اکرم(ص) در این سوره وجود دارد که جزء ‌آخرین آیاتی است که بر پیامبر(ص) نازل شد و قرآن با آنها خاتمه پیدا کرد.

مدرس حوزه علمیه فاطمه‌الزهرا(س) آبادان با اشاره به برخی موضوعاتی که در ادامه سوره مائده آمده است، عنوان کرد: تثلیث، تأکید به وفای عهد که بی‌مناسبت با بحث جانشینی پیامبر نیست در این سوره مطرح شده چون در این سوره در چند جای مختلف تأکید می‌کند به تعهدهای خود وفادار باشید. معارف اسلامی، تقوی، عدالت اجتماعی، داستان برادرکشی حضرت هابیل و مائده حضرت عیسی(ع) از موضوعات این سوره است.

وی خاطرنشان کرد: خیلی مهم است به آیات پیش و پس از آیه ولایت حضرت علی(ع) دقت کنیم که مضامین آن چگونه است. در ابتدای سوره به بر و تقوی دعوت می‌کند: «وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‏» یعنی در امور نیک همکاری داشته باشید و تقوی پیشه کنید. در آیه بعد از خوردنی‌ها و برخی امور حرام سخن می‌گوید: «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِیرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّیَةُ وَ النَّطِیحَةُ وَ ما أَکَلَ السَّبُعُ إِلاَّ ما ذَکَّیْتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ ذلِکُمْ فِسْقٌ الْیَوْم»(مائده،3) در همین آیه که در مقام بیان غذاهای حرام است، می‌فرماید: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِینا» که ارتباطی با موضوع غذاهای حرام ندارد. همچنین وقتی آیه اتمام دین تمام می‌شود، دنباله آن مجددا موضوع غذاهای حرام را مطرح می‌کند: «فَمَنِ اضْطُرَّ فِی مَخْمَصَةٍ غَیْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیم».

وی با اشاره به بحث مفسران درباره این جمله معترضه که میان آیات مربوط به حرمت خون و گوشت برخی حیوانات آمده است، اظهار کرد: سؤالی که معمولا در باره این آیه مطرح می‌شود این است که چرا این آیه اعتقادی در میان آیات احکام آمده است؟ در پاسخ گفته شده در قرآن کریم آیاتی که درباره ولایت حضرت علی(ع) است، معمولا در دل آیاتی پنهان می‌شود که ارتباط معنایی با آن ندارد؛ دلیل این امر آن است که اگر کسی می‌خواست آیه ولایت را جدا کند و یا آن را تحریف کند، همه مسلمانان متوجه می‌شدند؛ چرا که مسلمانان در زمان نزول قرآن را حفظ می‌کردند. به این جهت است که آیات ولایت، اکثرا آیه مستقلی نیستند و بیشتر آنها در دل آیه دیگری با معانی دیگری آمده‌اند که دشمنان نتوانند هیچ تغییری در آیه ایجاد کنند.

این مدرس حوزه علمیه ادامه داد: موضوع وضو و تیمم در آیه 6 از این سوره مطرح می‌شود. وضو گرچه بحث اختلافی میان شیعه و سنی است؛ اما این نکته را باید دانست که اهل سنت شیوه وضو گرفتن شیعه را در روایات خود دارند؛ از این رو اختلاف خاصی میان شیعه و سنی در بحث وضو وجود ندارد.

قوام یک حکومت اسلامی بر پایه عدالت است

امید‌ی‌پور اظهار کرد: دعوت مؤمنان به عدالت در آیه 8 آ‌مده است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْط». قوام یک حکومت اسلامی بر پایه عدالت است و مبنای عدالت باید جایگزینی حاکم اسلامی از طرف خدا باشد یعنی ولایت است که می‌تواند عدالت را در زمین برپا کند.

وی افزود: بحث مهم دیگر این سوره پیمان‌شکنی بنی‌اسرائیل است که در آیه 13 مطرح شده و به جهت آن خداوند می‌فرماید از رحمت دورشان کردیم و قلب‌هایشان را سخت گردانیدم. در جاهای دیگر این سوره به این موضوع تأکید می‌شود که وقتی قرارداد می‌بندید باید نسبت به آن پایبند باشید. آیه 14 نیز به فراموش کردن این پیمان توسط مسیحیان اشاره دارد.

مدرس حوزه علمیه فاطمه‌الزهرا(س) آبادان با اشاره به آیه «وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ ابْنَیْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبا قُرْباناً فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِما وَ لَمْ یُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ قالَ لَأَقْتُلَنَّکَ قالَ إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِین»(مائده، 27) گفت: در این آیه و آیات بعد به اولین قتلی که روی زمین اتفاق افتاد اشاره شده است. هابیل و قابیل دو فرزند آدم هر دو هدیه‌ای به پیشگاه خداوند می‌برند و این هدیه برای این بود که نبوت و جانشینی حضرت آدم مشخص شود. در برخی تفاسیر گفته‌اند اختلاف این دو بر سر همسر بوده؛ در حالیکه امام صادق(ع) این نظر را رد می‌کند. موضوع کلی این سوره جانشینی و ولایت است.

امیدی‌پور اظهارکرد: توسل از موضوعات دیگر این سوره در آیه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ وَ جاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون»(مائده، 35) است: تقوی پیشه کنید و وسیله‌ای برای تقرب به خداوند پیدا کنید. بحث توسل جستن به خداوند یعنی چه؟ یعنی کسی را واسطه کنید. در روایات آمده است وسایلی که برای تقرب به خدا باید جستجو کنید، اهل‌بیت(ع) هستند.

پاسخ به یک شبهه

وی ادامه داد: در آیه 55 دوباره بحث ولایت مطرح می‌شود: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ» تمام شیعه و سنی شأن نزول این آیه را درباره حضرت امیرمؤمنان(ع) دانسته‌اند و ماجرای انفاق حضرت علی(ع) را در حال رکوع نقل کرده‌اند.

این مدرس حوزه در ادامه گفت: ممکن است در این‌جا این شبهه پیش آید و برخی بگویند بنا به نقل تاریخ در یکی از جنگها تیری به پای حضرت علی(ع) اصابت می‌کند و تیر را زمانی از پای دشمنان خارج می‌کند که ایشان در حال نماز بودند؛ چگونه است که ایشان خارج کردن تیر از پای خود را در حال نماز حس نمی‌کند اما وجود سائل را احساس می‌کند؟  در پاسخ باید گفت نکته مهم شخصیت «ولی» است؛ ولی یعنی کسی که سرپرست جامعه است؛ از یک سو با خدا ارتباط دارد و از طرف دیگر با مردم. نکته مهم در شخصیت ولی این است که خودخواهی ندارد همیشه در حال اطاعت از خداست و تجلی این اطاعت از خدا این است که مشکلات مردم را چه نیازهای مادی، معنوی، اخلاقی و اعتقادی آنها را برطرف کند.

این مدرس حوزه ادامه داد: حضرت علی(ع) ولی مؤمنان است که ارتباط مستقیم با خدا دارد و در حال نماز است و از طرف دیگر تکلیف دارد مشکلات مؤمنان و مسلمانان را برطرف کند .اینکه ایشان یک سائل را می‌بیند ولی درد خود را حس نمی‌کند به این دلیل است که درد، درد شخصی است ایشان در نماز از خود غافل است اما سائل یک شخص مسلمان نیازمند است و او هم وظیفه دارد این نیازها را برطرف کند.

با افرادی که  دین را به سخره می‌گیرند دوستی نکنید

به گفته وی یکی از نکات مهم مورد اشاره این سوره پرهیز از افرادی است که دین را به بازی می‌گیرند. آیه «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَکُمْ هُزُواً وَ لَعِباً مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ الْکُفَّارَ أَوْلِیاء»(مائده، 57) و آیه پس از آن درباره مسخره کردن دین است که گاه توسط برخی افراد در جامعه اتفاق می‎افتد. به فرموده این آیه مسخره کردن دین اشکال شرعی دارد و خداوند می‌فرماید با چنین کسانی دوستی نکنید و اگر کسی در سخنان خود امور دینی را به مسخره می‌گیرد اگر غافل است باید به او یادآوری کنیم؛ چون طنز و شوخی با هر امر جدی آن را سطحی و بی‌ارزش می‌کند.

این مدرس حوزه گفت: در بخشی از آیه 58: «وَ إِذا نادَیْتُمْ إِلَى الصَّلاة» به موضوع اذان اشاره دارد. اذان از طریق وحی به پیامبر(ص). ما شیعیان بخشی را در اذان و اقامه اضافه می‌کنیم با عنوان «علی ولی‌الله» بادید بدانیم این بخش جزء اذان و اقامه نیست؛ بکله یک امر مستحبی است که از ائمه(ع) به ما رسیده است که در ادامه شهادت به نبوت پیامبر(ص)، به جانشینی حضرت علی(ع) نیز برای او اذعان می‌کنیم؛ مثل اذکاری که بین اذان و اقامه وارد شده و مستحب است.

غفلت از مسبب‌الاسباب

امیدی‌پور ادامه داد: از بحث‌های دیگر این سوره ادعای یهود است که می‌گفتند: «وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَة» (مائده، 64). خداوند در همین آیه می‌فرماید به جهت این سخن از رحمت ما دور شدند: «لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ یُنْفِقُ کَیْفَ یَشاء». نکته‌ای که در این آیه وجود دارد آن است که در میان مسلمانان نیز گاهی پیش می‌آید که آن چنان در روزمرگی خود مشغولیم که فکر می‌کنیم همه چیز بسته به اسباب و علل مادی است. این به خاطر غفلت ما از تأثیر مسبب اصلی آنها (خدا) ست که می‌تواند همه چیز را تغییر دهد. اعتقاد به اینکه مسبب‌الاسباب و اصلی‌ترین سبب خداست، از واجبات اعتقادی ما است و توکل به خدا را ما از این آیه متوجه می‌شویم.

وی با اشاره به آیه 67 سوره مائده: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَه» گفت: در آیات نخست این سوره به موضوع اتمام دین اشاره شده بود و در این آیه نیز همین موضوع بار دیگر مطرح می‌شود. این آیه نشان می‌دهد مطلبی که پیامبر(ص) باید به مسلمان‌ها می‌گفت آن چنان مهم بود که خداوند فرمود: اگر آن را نگویی گویا رسالت خود را انجام نداده‌ای. اکثر مفسران گفته‌اند شأن نزول این آیه عید غدیر است.

این مدرس حوزه علمیه در پایان تأکید کرد: سوره مائده از سوره‌های مهم برای شیعیان است. مفاهیم این سوره باید دقیق‌تر مطالعه شود.