رجبعلی لباف خانیکی، باستانشناس، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، در خصوص معماری اسلامی، اظهار کرد: در واقع چیزی تحت عنوان معماری اسلامی نداریم، باید گفت معماری‌های اسلامی موجود ادامه معماری ایرانی است.
وی با اشاره به اینکه معماری اسلامی الهام گرفته از معماری بناهایی همچون مساجد به خصوص مسجد النبی(ص) است، ادامه داد: این معماری در صدر اسلام رواج پیدا کرد، مساجدی همچون مسجد فهرج یزد یا مسجد تاریخ‌خانه دامغان براساس سبک و پلان مسجد النبی(ص) ساخته شده‌اند.
لباف خانیکی عنوان کرد: حتی چهار طاقی‌ها و ایوان‌هایی که در بنای مساجد از آنها استفاده می‌شود به دوره ساسانی بر‌می‌گردد و این نشان دهنده آن است که معماری اسلامی ادامه معماری ایرانی بوده است.
این باستانشناس ابراز کرد: در معماری ایرانی کتیبه‌های کوفی و کتیبه‌هایی که آیات، روایات و اسامی خداوند و ائمه(ع) بر روی آنها نقش بسته و تزئینات معماری، نشان دهنده سبقه اسلامی در بناها بوده است.
وی افزود: پیکره و ساختار همه بناهای باقی مانده، از ایران قبل از اسلام بوده، لذا نخستین بنای چهار طاقی که در مساجد، کاروان‌‌سراها و .. دیده می‌شود، مربوط به کوه خواجه در دوره اشکانی است.
مدیرکل اسبق سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی خراسان رضوی با اشاره به اینکه معماری ایرانی در دوره اسلامی به گروه‌ها و بخش‌های مختلفی تقسیم می‌شود، بیان کرد: بناهای عام‌المنفعه همچون کاروان‌‌سراها، حمام‌ها و... که عموم مردم از آن استفاده می‌کنند، خانه‌های مسکونی، فضاهای عبادی همچون مساجد، مقابر علما و کاخ‌ها در این تقسیم‌بندی قرار می‌گیرند.
لباف خانیکی با بیان اینکه در بین این تقسیم‌بندی‌ها بناهای عام‌المنفغعه و خانه‌های مسکونی کمترین تغییرات را داشته‌اند، تصریح کرد: کمتر دیده می‌شود که بنا و ساختار خانه‌ی مسکونی نسبت به قبل و بعد از اسلام تغییر چندانی داشته باشد و اگر هم تغییر دیده می‌شود، تغییری کُند، همچون نصب کتیبه، افزودن نقوش به دیوارها و ... است.
وی بیان کرد: بناهایی همچون مساجد و کاخ‌ها تغییرات چشم‌گیری در دوره‌های مختلف بعد از اسلام داشته‌اند، این تغییرات همچون تغییر در فضاها، ساختارها، تزئینات و...به دلیل سفارشی بودن ساخت مساجد توسط پادشاهان است.
مدیرکل اسبق سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی خراسان رضوی ادامه داد: مسجد شاه اصفهان، مسجد امام خمینی(ره) و مسجد شیخ لطف‌الله، به سفارش پادشاهان و امرای زمان، براساس میل، گرایش، اخلاق و روحیات آنان ساخته شده است.
لباف خانیکی با اشاره به اینکه این مساجد نشان دهنده شکوه و عظمت پادشاهان بود، ابراز کرد: مسجد شاه اصفهان باید شکوه و جلال شاه عباس صفوی را نشان می‌داد حتی برخی از مساجد که به صورت عمومی ساخته شده بودند تحت تأثیر مسجد جامع یا مسجد شاه آن دوره بوده است.
وی اظهار کرد: فرم و ساختار مساجد در طول زمان تغییر کرده است، به عنوان نمونه اگر مسجد فهرج یزد را در کنار مسجد لطف‌الله قرار دهیم شاهد تفاوت بارز در این دو مسجد هستیم، چراکه در هر دوره، شرایط زمان ایجاب می‌کرد که مساجد با سبک‌های متفاوتی ساخته شود.
این باستانشناس با اشاره به اینکه معماری کاخ‌ها نیز در طول زمان متفاوت بوده است، گفت: کاخ‌ها بر اساس سلیقه شاه و سلطان آن دوره ساخته می‌شد، لذا معماری آنها با معماری عمومی کاملا متفاوت بود، به عنوان مثال همانطور که شاه هر دوره تحت تأثیر فرهنگ غرب قرار داشته معماری هم متأثر از فرهنگ بیگانه بوده است.
مدیرکل اسبق سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی خراسان رضوی بیان کرد: در همه این بناها توجه بسیار کمی نیز به معماری اسلامی در نقاشی، کاشی‌کاری‌ها، تزئینات معماری و گچ‌بری شده که خیلی هم چشم‌گیر نبوده است.
تغییرات معماری در گذشته براساس فرهنگ و بینش اعتقادی بوده است
لباف خانیکی با بیان اینکه معماری در طی دوره‌های مختلف تغییرات گسترده‌ای داشته است، عنوان کرد: تغییرات معماری در گذشته براساس سلیقه، فرهنگ و بینش‌های اعتقادی بوده، اما امروزه درصد بیشتر این تغییرات تحت تأثیر مد قرار گرفته است.
این باستانشناس ابراز کرد: نزدیک‌ترین و پایدارترین پدیده در زندگی انسان فضای معماری است، فضایی که دائما با آن سروکار داریم، معماری از فرهنگ، اقتصاد، سیاست و .. متأثر است، در برخی از مناطق شهر می‌توان از سبک معماری متوجه شد که این منطقه مرفه یا کم‌برخوردار است.
وی با اشاره به اینکه مصالح و تکنولوژی در تغییرات معماری مؤثر است، گفت: وقتی نمادهای خاص و مدرن جایگزین مصالح ساده می‌شوند شاهد تغییرات عمده در ظاهر معماری‌ها هستیم.
لباف خانیکی با تأکید بر اینکه معماری بر روح و روان انسان تأثیرگذار است، بیان کرد: در گذشته خط، رنگ و اشکال هندسی و ... زبان خاصی داشته‌اند که از هر کدام مفهوم و معنایی برداشت می‌شد، ولی با ورود فرهنگ غرب خط‌ها، رنگ‌ها و اشکال زبان خود را از دست دادند.
این باستانشناس تصریح کرد: در بناهای قدیمی حرکت‌های هلالی و انحنایی، گنبد و... بسیار مشاهده می‌شود، همچنین درون خانه‌ها نیز از طاق‌ها، درگاهی و گچ‌بری‌هایی استفاده شده است و همه این مواردی است که بر روح و روان انسان تأثیرگذار بوده است.
مدیرکل اسبق سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی خراسان رضوی اظهار کرد: روانشناسان امروزی معتقد هستند که دیوارهای صاف و یک دست موجب خستگی روح انسان می‌شود، در حالی‌که نقش‌های هلالی آرامش بخش هستند، به عقیده آنها انسان باید برجستگی‌ها، تورفتگی‌های دیوارها را مشاهده کند.
نمود معماری اسلامی در برخی معماری‌های سنتی
وی با تأکید بر اینکه هیچ نمادی از معماری اسلامی در شهرها دیده نمی‌شود، ادامه داد: در سطح شهرها به معماری اسلامی توجهی نشده است و فقط در برخی مکان‌ها که معماری سنتی دارند گاهی از نمادهای معماری اسلامی استفاده شده است.
این باستانشناس معماری اسلامی را معماری تکامل یافته عنوان کرد و گفت: در طول هزاران سال، معماری از فرهنگ ایرانی، تعالیم و بینش‌های اسلامی بهره گرفته و به کمال رسیده است، معماری صحن جمهوری و انقلاب حرم مطهر رضوی معماری کامل و تکامل یافته‌ای از نظر آرایش، ایستایی، و ... است.
لباف خانیکی با اشاره به اینکه امروزه می‌توان با حفظ فرهنگ، آداب و رسوم، از بهترین تکنولوژی در جهت انعکاس فرهنگ اسلامی به دنیا استفاده کرد، اظهار کرد: باید عالمانه ارزش‌های معماری اسلامی را پیدا و با استفاده از تکنولوژی از آن استفاده کنیم.
بی‌شناسنامه‌ترین شهرهای تاریخی در خراسان
مدیرکل اسبق سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی خراسان رضوی با بیان اینکه خراسان بی‌شناسنامه‌ترین شهرهای تاریخی را دارد، ادامه داد: باید به دین و ارزش‌ها وفادار بود و با استفاده از تکنولوژی، این شهرهای تاریخی را مرمت و ساماندهی کرد تا فرصت‌های گردشگری بیشتری را برای مشهد ایجاد کنیم.
نقش معماری شهری در کاهش جرایم
این باستانشناس با اشاره به اینکه معماری شهرها نقش بسزایی در کاهش جرایم دارد، عنوان کرد: زمانی در تهران شهردارمنطقه جنوب تصمیم گرفت که فرهنگ جنوبی تهران را از بین ببرد، لذا ساختار آن منطقه را عوض کرد و در آنجا پارک، فرهنگ‌سرا و فروشگاه‌های زنجیره‌ای بسیاری ساخت به طوری که رفت و آمد در این مکان، دیگر مخصوص افراد مجرم نبود و با این روش فرهنگ جنوب تهران را عوض کرد.
لباف خانیکی با بیان اینکه معماری مشهد به معماری اسلامی نزدیک نیست، گفت: گاهی این ادعا را داریم که به معماری اسلامی بناها توجه می‌کنیم در حالی‌که در دکور هتل‌ها از معماری اروپایی و رومی استفاده و درگوشه‌ای از طرح آن طاق و لچکی به کار می‌بریم تا بگویند در این معماری به سبک اسلامی توجه شده است اما نمی‌دانند که معماری اسلامی معنا و مفهومی جداگانه دارد.