به گزارش ایکنا، ایرنا نوشت: لازمه حضور و فعالیت در فضای مجازی، داشتن انواع سوادهای نوین است. نداشتن سواد رسانه ای حضور افراد در محیط های مبتنی بر وب و فضای مجازی را با چالش هایی همراه می کند و این امر به مانند نداشتن گواهینامه در یک محیط پرتردد و ترافیک است.
از سویی دیگر حضور در فضای مجازی باید با تفکر انتقادی همراه باشد ولی این به مثابه رسانه هراسی نیست، بلکه باید با آگاهی و سواد کافی وارد فاز استفاده و یا حتی عدم بهره گیری از فضای مجازی و رسانه ها شد.
با توجه به اهمیت بحث سواد رسانه ای در فضای مجازی پژوهشگر ایرنا با مریم سلیمی پژوهشگر حوزه ارتباطی و ارتباطات تصویری به گفت و گو نشست.
ایرنا: علت رواج مجازی گری در جامعه چیست؟
سلیمی: ابتدا ببینیم مبتنی بر آمار منتشره، چند درصد از افراد عضو حداقل یک شبکه اجتماعی هستند، قریب به ۷۰ درصد. بررسی تعداد مخاطبان رسانه های اجتماعی در مهر ۹۷ نشان می دهد که اینستاگرام و واتس آپ به ترتیب بیشترین مخاطب را دارند (البته بعد از فیلتر شدن تلگرام).همچنین بررسی روند حضور و استفاده از رسانه های اجتماعی نشان از روند رو به رشد بهره گیری از آنها دارد. حدود ۳۰ درصد جمعیت ایران در اینستاگرام فعالیت دارند که به لحاظ آماری، از این جهت، در بین ۱۰ کشور اول استفاده از اینستاگرام قرار داریم.
وی افزود: براساس طرح آمارگیری از فرهنگ رفتاری خانوار در سال ۱۳۹۶، سرانه روزانه حضور ایرانیان در رسانه های اجتماعی یک ساعت و ۴ دقیقه اعلام شد (که انتظار می رود این عدد افزایش یافته باشد). این در حالی است که رئیس وقت مرکز فناوری اطلاعات و رسانه های دیجیتال وزارت ارشاد در سال ۹۵ اعلام کرد که بررسی ها نشان می دهد که به صورت میانگین ایرانیها ۵ تا ۹ ساعت در روز در شبکه های اجتماعی حضور دارند. وی در همین سال از علاقه ایرانیها به جستجوی «خبر» در فضای مجازی خبرداده بود و اینکه کاربران ایرانی به ترتیب از وبگاههای ارائه کننده خبر، تبلیغات، بازی و نرم افزار، شبکه های اجتماعی و محتوای آموزشی، استقبال می کنند.
این کارشناس ارتباطات افزود: مبتنی بر گزارش فصل پاییز ۹۷ کافه بازار از بیشترین تمایل به نصب برنامه ها به تفکیک استانی نشان می دهد که از برنامه های مختلف با اهداف متفاوتی استفاده می شود. به عنوان مثال در گلستان آب و هوا، در خراسان شمالی ابزارها، در خراسان شمالی موسیقی، در تهران رفت و آمد و خرید، خراسان جنوبی سبک زندگی و دارو و درمان، یزد کسب و کار، فارس سرگرمی، سیستان و بلوچستان شخصی سازی و ویدئو و رسانه، گیلان عکس، کردستان آموزش کاربردی و کتابها و منابع، کرمانشاه ورزش و تغذیه سالم، قم مذهبی، اصفهان امور مالی و پیام رسانه ها، بوشهر شبکه های اجتماعی و خبرها و نشریات و نیز سیروسفر بیشترین برنامه مورد کاربرد است.
نگاهی به جستجوهای ایرانی ها در سال ۹۷ در گوگل نیز می تواند گوشه ای از دغدغه ها و گرایشهای آنها را نشان دهد: اینستاگرام، تلگرام، تلگرام طلایی، دیوار، عکس پروفایل، قیمت طلا، قیمت دلار، سکه، ثبت نام کارت سوخت و…. حال نگاهی به آمار اینستاگرام یکی از محبوبترین رسانه های اجتماعی در ایران و جهان داشته باشیم. در ژانویه سال ۲۰۱۸، کاربران فعال اینستاگرام از ۸۰۰ میلیون نفر در ماه به ۱ میلیارد نفر در ماه رسید. همچنین بیشترین کاربران جهانی اینستاگرام بین سنین ۱۸ تا ۲۴ سال داشتند که این رنج سنی به ۲۵ تا ۳۴ سال رسیده است.
سلیمی افزود: با مبنا قرار دادن این اطلاعات و با قبول روند رو به رشد حضور در فضای مجازی با اهداف مختلف، در پاسخ به این سوال که علت رواج مجازی گری چیست؟ باید گفت: بخش قابل توجه و عمده این اتفاقات به تحولات تکنولوژیکی و ارتباطی در عصر ارتباطات و اطلاعات مربوط است. رسانه های اجتماعی با ورود به زندگی شخصی انسانها و تسهیل در روند تعاملات و ارتباطات آنها و نیز پاسخگویی به انواع نیازهای آنها، جای خود را در زندگی انسانها در سراسر جهان باز کرده اند، با این تفاوت که متأثر از عوامل درون مرزی، سطح و میزان این تمایلات متفاوت است. رسانه های اجتماعی، بسیاری از معادلات، تعاملات، فضای کسب و کار، سبک زندگی و… انسانها را دچار تغییر کرده اند و لذا بخشی از این گرایشات نیز مبتنی بر مقتضیات و نیازها و نیز حرکت به سمت تسهیل بوده و گاه نیز گریزی از آنها نیست.
وی افزود: امروزه با اهداف مختلف آموزشی، اطلاع رسانی، ارتباطی، سرگرمی، کسب و کار، خدمات رسانی، تبلیغی و… از رسانه ها و رسانه های اجتماعی در بستر وب استفاده می شود که با وجود وب ۲ و توسعه تعاملات دوسویه گرایش به فضای مجازی افزایش یافته و با از راه رسیدن وب ۳ و ایجاد وب فراگیری که همه چیز را به اینترنت و فضای مجازی متصل خواهد کرد، بیش از پیش افزایش خواهد یافت و با اینترنت همه چیز و نقش آفرینی بیشتر هوش مصنوعی، زندگی بشر بر مدار تعامل و تلفیق با فضای مجازی شکل گرفته و ادامه خواهد یافت.
ایرنا: رواج و گسترش فضای مجازی چه تأثیرات مثبت و منفی در سطح جامعه دارد؟
سلیمی: حضور و زندگی در فضای مجازی آنچنانکه اشاره شد، اجتناب ناپذیر است. چون هم دارای آثار مثبت برای زندگی انسانهاست و هم آثار منفی. آثار مثبت آن به سهولت در دسترسی به خدمات، اطلاعات، افراد و…، پاسخگویی به نیازها، آنی و تعاملی بودن، فرامرزی بودن و حذف محدودیتهای مکانی و زمانی، شخصی سازی روز افزون آنها، کمک به حوزه کسب و کار دیجیتال و فعالیت استارت آپها، امکان دسترسی آنلاین به امکانات و خدمات به ویژه خدمات آموزشی و… است. همچنین این فضا به ویژه به یاری رسانه های اجتماعی فرصتی به همگان داده تا بتوانند امکان نشر و بازنشر بیابند و نیز امکانی برای دیده و شناخته شدن، برندسازی، جذب طرفدار، تبدیل شدن به اینفلوئنسر یا تأثیرگذاران رسانه های اجتماعی و بهره گیری از مزایای آن داشته باشند.
وی اضافه کرد: قطعاً رواج و گسترش بهره گیری از فضای مجازی آثار منفی خود را نیز دارد، از این جمله تأثیرات آن بر فرهنگ و سبک زندگی و فضای ارتباطی حاکم در بین خانواده ها، تأثیرات منفی آن بر جریان اطلاع رسانی و خبررسانی و امکان نشر و بازنشر اخبار گمراه کننده و جعلی و سرگردانی مخاطبان در مواجهه با آنها و حتی شکل گیری جعل عمیق (از اساس جعلی) به یاری هوش مصنوعی و…، کمرنگ شدن روزافزون حریم خصوصی، تأثیرات منفی آن بر نحوه و کیفیت فعالیت کاربران و تلاش برای محبوب شدن به هر قیمت و بعضاً گرایش به اشتراک گذاری از شخصی ترین لحظات زندگی (گاه با اهداف کسب و کاری و تبلیغاتی) که گاه به لحاظ امنیتی می تواند مخاطره آمیز باشد و....
سلیمی افزود: از حضور در فضای مجازی هم می توان بهره مثبت برد و هم منفی. بخش زیادی از آن بستگی به عملکرد کاربران دارد ولی به هر تقدیر، این حضور، نیازمند صرف زمان برای آن است که به خصوص برای نسل های جوانتر، این زمان اختصاص یافته و صرف شده بسیار زیاد است که گاه این مسأله می تواند جسم و روح و روان آنها را تهدید کند. حالا هر میزان پیوند و تعامل با این فضا بیشتر باشد، احتمال این آسیب ها نیز بیشتر خواهد شد. به عنوان مثال، معادلات حاکم بر بازیها و حس کنجکاوی کاربران، آنها را بعضاً وارد بازیهایی همچون «بازی مریم» (یک بازی به یاری هوش مصنوعی) می کند که شب و روز، با دسترسی که این بازی به اطلاعات شخصی بازیکن دارد، زندگی وی را دچار مخاطره می کند و گاه رهایی از آنها کار ساده ای نیست. (به خصوص که در آینده از اینگونه بازیهای شخصی سازی شده و پیچیده در زندگی مان بیشتر خواهیم دید.)
وی افزود: به عنوان مثال، آثار و ردی که ما از حضور در فضای مجازی از خود به جای می گذاریم، شاید هرگز قابل پاک شدن یا اصلاح نباشند، به خصوص اینکه اکنون با پیوند بین زندگی واقعی و مجازی، کلیه رفتارها مبنای عمل و قضاوت قرار می گیرند. مثلاً لازمه دادن ویزا، بررسی حسابهای اینترنتی، بررسی رفتار فرد در رسانه های اجتماعی و… می شود. این به معنای این است که در آینده نزدیک، یکی از معیارهای بهره بردن از امکانات و خدمات، ارزیابی برآیندی از عملکرد ما در فضای واقعی و مجازی خواهد بود. حتی جرائم اینترنتی و…، ممکن است سبب محروم شدن فرد از برخی امکانات در فضای واقعی شود. هرچند با اینترنت همه چیز، فضای واقعی و مجازی در هم تنیده خواهند بود.
ایرنا: چرا بسیاری از اخبار و اطلاعات از تلگرام، واتساپ و اینستاگرام دنبال می شود؟ چه خطراتی در این زمینه وجود دارد؟
سلیمی: چنانچه اشاره شد اینستاگرام، واتساپ و تلگرام از رسانه های اجتماعی و پیام رسان های محبوب به ویژه در ایران هستند. ویژگی ها و امکانات متنوع و خاص آنها در حوزه های مختلف، سهولت استفاده، حضور ارائه دهندگان خدمات و کالاها، حضور رسانه های رسمی و غیررسمی و… سبب شده تا جمع بیشتری از مردم در این رسانه ها گرد هم آیند و فرصت های مناسب تبلیغی، آموزشی، اطلاع رسانی، خبری و… نیز ایجاد شود.
وی افزود: در عین مزایای آنها، بعضاً این رسانه ها می توانند با چالش نیز همراه باشند. کاربران با صرف وقت در کانالها و گروهها و پیج های محبوب خود در تلگرام، واتس آپ و یا اینستاگرام، گاه به حضور در این فضاها بسنده می کنند و هر خبر و اطلاع رسانی که در همین محیط ها صورت گیرد را مبنای پذیرش قرار می دهند در حالی که ممکن است بخش زیادی از این اخبار و اطلاعات جعلی باشد. بدون کنترل این اخبار و اطلاعات از منابع اصلی و معتبر و موثق، این افراد ممکن است وارد فاز به اشتراک گذاری این اخبار شوند و چرخه ای از انتشار و گسترش اخبار جعلی را بنا بگذارند یا به گسترش آن کمک کند ولو ناخواسته. اعتماد نسبی و نیز حوصله کم برای دقت و مطالعه محتوای بصری و غیربصری و… به سبب عدم داشتن سوادهای نوین لازم، موجبات گسترش هرچه بیشتر اخبار جعلی و اطلاعات گمراه کننده و نادرست را فراهم می کند.
ایرنا: راهکار چیست؟
سلیمی: لازمه حضور و فعالیت در فضای مجازی، داشتن انواع سوادهای نوین است. نداشتن سوادهای نوینی همچون سواد رسانه ای، خبری، بصری، اینترنتی و تکنولوژیکی و…، حضور افراد در محیط های مبتنی بر وب و فضای مجازی را با چالشهایی همراه می کند و به مانند عدم داشتن گواهینامه در یک محیط پرتردد و ترافیک، خطرآفرین است.
وی تأکید دارد: دغدغه تحصیل و ارتقای سوادهای نوین باید عمومی باشد و به یک نهضت تبدیل شود (در بین والدین، فرزندان و به طور کلی خانواده ها، سازمانها، نظام آموزش و پرورش و آموزش عالی، وزارت ارشاد و رسانه ها، دولت و حتی حوزه های علمیه و…)، باید در این حوزه احساس نیاز و وظیفه کرد. باید مسوولانه تر از گذشته در فضای مجازی حضور یافت و به ایفای نقش پرداخت تا ضمن مصون ماندن از تأثیرات منفی احتمالی، از مزایا و اثرات مثبت آن نیز بهره گرفت. حضور در فضای مجازی، سواد، آگاهی و هوشیاری لازم نیاز دارد و بدون آن، هر حرکتی مانند رفتار در یک دالان تاریک خواهد بود. باید در نشر و بازنشر محتواها در این فضا دقت بالایی داشت و ضمن رعایت نکات قانونی، اخلاقی، عرفی، مذهبی و…، محتواهای بدون تاریخ، فاقد منبع خبر، شبهه دار و… را نشر نداد.
وی افزود: ضمن ارتقای انواع سوادها در خود، با دقت، هوشیاری و صبوری لازم باید به مشارکت در اطلاع رسانی و خبررسانی اقدام کرد چرا که نباید ناخواسته وارد چرخه ای برای تحقق اهداف برخی جریانها، سیاست ها، بازی ها و… شد. بعضاَ دام اخبار گمراه کننده و تصاویر دستکاری شده و جعلی با هدف سودجویی و تحقق منافع تبلیغی، مالی و اقتصادی و… برای عده ای گسترده است. باید به یاد داشت، که ورود به این گونه دامها و چرخه ها، نتیجه ای جز ترویج بی اعتمادی، سرگردانی مخاطب، لطمه به جریان صحیح اطلاع رسانی و خبررسانی و… یا صدمه به خود و دیگران و لطمه به اعتبار و برند شخصی و فردی نخواهد داشت.
سلیمی افزود: دغدغه ارتقای سوادهای نوین باید عمومی باشد و والدین، فرزندان و به طور کلی خانواده ها، سازمانها، نظام آموزش و پرورش و آموزش عالی، دولت و… همگی در این حوزه احساس نیاز و وظیفه نمایند. باید مسئولانه تر از گذشته در فضای مجازی حضور یافت و به ایفای نقش پرداخت تا ضمن مصون ماندن از تأثیرات منفی احتمالی، از مزایا و اثرات مثبت آن نیز بهره گرفت.
وی افزود: حضور در فضای مجازی باید با تفکر انتقادی همراه باشد ولی این به مثابه رسانه هراسی نیست، بلکه باید با آگاهی و سواد کافی وارد فاز استفاده و یا حتی عدم بهره گیری از فضای مجازی و رسانه ها شد.
سخن پایانی
چه بخواهیم و چه نخواهیم، تار و پود زندگی بشر بیش از پیش از واقعیت و مجاز شکل خواهد گرفت و چنین زندگی ای، چالشهای خود را خواهد داشت که جدی ترین آن کمرنگ شدن روزافزون حریم خصوصی است. به هر تقدیر باید مهارتهای زندگی در چنین فضایی را آموخت و خود را برای این مواجهه آماده کرد.