شیخ مفید؛ فردی که مرد اولِ زمان خود بود

حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمد‌حسن ربانی، استاد حوزه علمیه مشهد، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، به‌مناسبت روز بزرگداشت شیخ مفید، بیان کرد: با توجه به اینکه در قرن پنجم، بغداد نیز همانند شهرهایی چون نیشابور، بلخ و سایر شهرهایی که به‌عنوان مراکز علمی برجسته آن زمان به‌شمار می‌رفتند، از شهرهای علمی و فرهنگی جهان اسلام محسوب می‌شد، محمدبن محمدبن نعمان ملقب به شیخ مفید هم به دلیل اینکه در بغداد متولد شده بود، در همانجا مشغول به تحصیل شد، در آنجا از اساتید بسیاری که اهل تشیع و تسنن بودند نیز استفاده کرد و پس از دوره‌ای نیز توانست شاگردان زیادی را نیز از جمله مرحوم شیخ طوسی و شیخ مرتضی تربیت کند.

وی افزود: او در علم کلام تخصص فوق‌العاده‌ای داشت و همچنین در علومی چون فقه، حدیث، علم رجال و در تمامی علوم اسلامی دیگر نیز شخصیت ممتازی بود، به‌گونه‌ای که توانست با علمی که در اختیار داشت مرد اولِ زمان خود شود.

این استاد حوزه علمیه مشهد با بیان اینکه او با علمی که داشت توانست بر روی دانشمندان شیعه و سنی فراوانی تأثیر بگذارد، تأکید کرد: با توجه به اینکه در آن دوره در بغداد دانشمندان و علمای بزرگی از علمای حناوله، اهل‌سنت احناف، شافعی‌ها و دیگر شخصیت‌های ممتازی وجود داشتند، اما باید گفت که شیخ مفید ارشد تمام علما و دانشمندان زمان خود بود، به‌گونه‌ای که منزل او همیشه محل گفت‌وگو و محفلی برای درس و علم بود.

ربانی گفت: البته در آن دوره، یکی از فنونی که همیشه مورد توجه همگان بود و اساتید نیز به تدریس آن می‌پرداختند، فن مناظره بود و شیخ مفید هم منزل خود را محلی برای مناظره قرار داده بود. در این محافل افراد صاحب‌نظر از اقوام و ادیان مختلف گرد هم می‌آمدند و در خصوص مباحث کلامی به مناظره با یکدیگر می‌پرداختند که در هریک از این مناظره‌ها یک نفر غالب و یک نفر هم در نهایت مغلوب می‌شد و به همین جهت هم بود که مورد توجه خلیفه عباسی در آن زمان نیز بود، اما این توجه باعث نشد که او منصب سیاسی را به دست آورد بلکه در همان منصب علمی خود باقی ماند و اقدامات مؤثری انجام داد، براساس همین اقدامات بود که به او لقب مفید داده شد.

تأثیر شیخ مفید بر دیگران

وی ابراز کرد: با توجه به اینکه در آن دوره افراد از بلادهای مختلفی برای تحصیل یا به نظامیه نیشابور و یا بغداد که در آن دوره به نوعی همانند دانشگاه‌های برجسته و مشهور امروزی بودند می‌رفتند، از این رو از جمله افرادی که تصمیم گرفتند برای ادامه تحصیل به بغداد سفر کنند می‌توان به شیخ طوسی و شیخ محمد غزالی اشاره کرد. طبق تحقیقاتی که در این خصوص داشته‌ام، دریافتم که مستشرقین و غربی‌ها مقاله‌ها و نوشته‌های زیادی را در خصوص شیخ مفید و همچین تمرکزی که او بر روی مباحث انسان‌شناسی، کلامی و خدا‌شناسی داشته و در این مسیر هم ممتاز بوده است، ارائه داده‌اند.

ربانی با اشاره به اینکه همچنین شیخ مفید را می‌توان شخصیت مقدسی به لحاظ اجتماعی دانست، تأکید کرد: او در بغداد نفوذ زیادی داشت و همچنین گفته شده که توقیع‌‌هایی هم از امام زمان(عج) بر او نازل شده و نظر خاصی به ایشان داشتند. البته با وجود اینکه خلیفه عباسی نسبت به شیخ مفید نظر خاصی داشت، اما هیچگاه منسب سیاسی به او داده نشد و تنها به‌عنوان دانشمندی صاحب‌نظر در علوم مختلف، مورد توجه افراد زیادی قرار گرفته بود.

تألیفات شیخ مفید

وی در بخش دیگری از این گفت‌وگو به تألیفاتی که او در طی دوران زندگی از خود به یادگار گذاشته بود نیز اشاره کرد و گفت: در خصوص تألیفات ایشان باید گفت که مجموعه‌ای از آثار ایشان در 9 مجلد در اثری به نام «مصنفات‌المفید» به چاپ رسیده است. اما در کنار این چند جلد نیز چند اثر بسیار مهم و شاخص دیگر هم از ایشان به یادگار مانده است.

این استاد حوزه علمیه مشهد اظهار کرد: یکی از اقدامات مهمی که شیخ مفید در طی دوران زندگی خود انجام داد نیز این بود که فقه را از روایات به نثر تبدیل کرد و آن را به قلم خود نوشت و آن را در کتابی به نام «المقنعه» جمع‌آوری کرد، این کتاب، کتاب متنی است که برگرفته از روایات بوده و اکنون هم فقهای زیادی از این کتاب استفاده می‌کنند و با گذشت بیش از هزار سال از فوت او هنوز هم ترتیبی که در فقه او وجود دارد، مورد توجه فقهاست.

ربانی بیان کرد: از کتاب‌های دیگر او می‌توان به «الارشاد» اشاره کرد که در این اثر به زندگینامه، اصحاب، شخصیت، تاریخ، وقایعی که برای اهل‌بیت(ع) روی داده و هر آنچه که به ائمه بزرگوار(ع) مرتبط است، پرداخته و آن را در دو جلد به چاپ رسانده است. حتی مرحوم شهید مطهری نیز در این خصوص گفته است که اگر ما به این ارشاد برسیم ما را از بسیاری از کتاب‌های تاریخی دیگر بی‌نیاز می‌کند.

وی گفت: همچنین کتاب مهم دیگر او نیز «الاعتقادات» است که این اثر شرح اعتقاداتی است که پیش از او، مرحوم شیخ صدوق که استاد شیخ مفید بوده مجموعه کوچکی را به‌عنوان اعتقادات شیعه مطرح کرده و نوشته بود که پس از ایشان، شیخ مفید به شرح آن کتاب و اعتقادات شیعه امامی که در خصوص توحید، معاد، امامت، نبوت، صفات خداوند و همچنین ویژگی‌های پیامبر(ص) و امامان(ع) است، پرداخت. براساس این دو کتاب که این دو بزرگوار در خصوص اعتقادات نوشته‌اند، علما نیز در طول تاریخ چندین کتاب که نمی‌توان عددی را برای آن یاد کرد به رشته تحریر درآورده‌اند.

ربانی تصریح کرد: با وجود این همواره شیخ مفید ویژگی‌های علمی زیادی داشت و در علوم اسلامی نظریه‌پرداز و صاحب مکتب بود و بر همین اساس هم در علومی چون حدیث، نقدالحدیث و تاریخ ائمه(ع)، تخصص و تبحر فراوانی داشت و همچنین در مسائل اصولی نیز اولین کسی بود که در خصوص علم اصول، کتابی را به رشته تحریر در آورد.