بهره‌گیری شیخ صدوق از روش علمی و تقریبی برای دفاع از تشیع

حجت‌الاسلام والمسلمین رضا برنجکار، عضو هیئت‌علمی پردیس فارابی دانشگاه تهران، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، به بحث‌ درباره ویژگی‌های حدیثی، کلامی و تقریبی شیخ صدوق پرداخت و اظهار کرد: برخلاف  تصور رایجی که گمان می‌شود شیخ صدوق فقط یک محدث بوده است، ایشان در علوم مختلف اسلامی از جمله در علم فقه، تفسیر و البته علم حدیث متخصص و متبحر بوده است؛ بنابراین نمی‌توان شیخ صدوق را صرفا یک محدث نامید.
شیخ صدوق؛ متکلمی زبردست
وی افزود: شیخ صدوق، دارای زندگی خاصی بوده و در مکان‌های مختلفی از جمله در ری، قم، بغداد و حتی در نیشابور و قسمت‌های مختلف خراسان مسافرت کرده و مناظرات متعددی با صاحبان ادیان و مذاهب مختلف داشته که خلاصه‌ای از آن‌ها در مقدمه کتاب کمال الدین آمده است. در فهرست آثار شیخ صدوق، ردیه‌های مختلفی بر فِرَق مختلف آمده که البته این کتاب‌ها اکنون در دست ما نیست اما نشان می‌دهد ایشان یک متکلم زبردست بوده و کتاب‌هایی در رد فرق و مذاهب و ادیان و دیدگاه‌های نادرست نوشته بوده که این امر بر متکلم بودن ایشان دلالت  دارد؛ همچنین مناظراتی که حداقل نمونه‌هایی از آن‌ها به دست ما رسیده است این موضوع را کاملا نشان می‌دهد.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران ادامه داد: ممکن است گفته شود بیشتر متون کتاب‌های شیخ صدوق همانند التوحید و حتی کتاب‌هایی همانند الاعتقادات که روایی نیست، شامل احادیث است؛ در جواب باید گفت که بلی درست است، شیخ صدوق سعی کرده مطالب خود را از طریق روایات بیان کند، اما این موضوع، به این معنا نیست که وی یک محدث است. حتی کتاب من لایحضره الفقیه، بیش از حدیثی بودن، شامل فتاوای ایشان است.

ملاک‌های اجتهادی شیخ صدوق در نقل حدیث

وی در پاسخ به پرسشی درباره شیوه به‌کارگیری احادیث توسط شیخ صدوق اظهار کرد: ایشان از مجموعه احادیث، با توجه به روش‌های فقهی، آن احادیثی که از نظر سندی و محتوایی با ملاک‌های اجتهادی که خودش قبول داشته و درست می‌داند، می‌آورد؛ یعنی به جای اینکه از زبان خودش فتوا بدهد عین عبارت را می‌آورد و این موضوع هم، در میان قدما شیوه رایجی بوده که فتوای خود را به شیوه روایت بیان می‌کردند. حتی کتاب التوحید هم برخلاف تصور عموم، فقط حدیث نیست و بیانات مختلفی هم دارد، اما همان احادیث هم فتوای خودش است. در همان کتاب، مواردی را می‌بینیم که ایشان احادیث مخالف را نیاورده و فقط برخی احادیث را که خودش قبول داشته آورده است و بعضا می‌گوید من این احادیث را قبول ندارم.

پاسخگویی به شبهات درباره مهدویت توسط شیخ صدوق

وی شیخ صدوق را نه یک محدث بلکه یک متکلم دانست و تاکید کرد: با توجه به مواردی که ذکر شد بنده معتقدم شیخ صدوق، یک متکلم است اما به اقتضای مکان و زمانی که ایشان حضور داشته و زندگی کرده است؛ به دلیل شرایط زمانه که بیشتر نقل حدیث رایج بوده است، اقدام به نقل حدیث کرده است. لذا ایشان سعی کرده حتی شبهات مهدویت را در کتاب کمال الدین به وسیله احادیث پاسخ دهد. وی می‌گوید: من شاهد زیاد شدن شبهات درباره امام زمان(عج) هستم و می‌خواهم این شبهات را پاسخ دهم، اما پاسخ این شبهات را از احادیث بیان می‌کند. بنابراین شیخ صدوق حتی در کتاب‌های حدیثی هم  کار کلامی انجام می‌دهد؛ یعنی نظر می‌دهد، شبهات را رد کرده و دیدگاه خود را بیان می‌کند.

استفاده از اجتهاد در نقل احادیث

عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران تاکید کرد: بنابراین شیخ صدوق یک عالم دینی به تمام معناست و در علوم مختلف تخصص دارد اما از روش بیان احادیث، یعنی فتوای فقهی استفاده می‌کند. وی کلام و حتی تفسیر قرآن را با حدیث بیان می‌کند اما این امر، به این معنا نیست که شیخ صدوق، صرفا به نقل احادیث کرده است، بلکه ایشان اجتهاد خودش را هم به اقتضای زمان و مکان بیان می‌کند.

استفاده از شیوه علمی و تقریبی برای دفاع از تشیع
وی در پاسخ به پرسشی درباره فعالیت‌های شیخ صدوق در زمینه تقریب مذاهب اسلامی، اظهار کرد: تلاش کلی شیخ صدوق، این بوده است که از شیعه در مقابل اتهامات برخی از اهل سنت دفاع کند. وی در بغدادی حضور دارد که در دست اهل سنت است و در ری هم گروه‌های مختلفی همانند معتزله و اشاعره حضور داشتند؛ به گونه‌ای که ری به ماکت بغداد معروف شده بود؛ بنابراین به این دلیل که حکومت آل بویه هرچند که گرایشات شیعی داشتند، دارای گرایشات معتزلی و نزدیک به اهل سنت هم بودند به شیوه‌ای کاملا علمی و با رعایت تمام مصالح وبا حفظ دیدگاه‌های تقریبی خود، به دفاع از تشیع و رفع شبهات و اتهامات اقدام کردند.
برنجکار ادامه داد: شیخ صدوق، با ظرافت کامل و بدون ایجاد حساسیت، به انجام تلاش‌های علمی و دفاع از ارکان دین اسلام و تشیع می‌پردازد، نه همانند تقریبی‌هایی که برای ایجاد تقریب، معارف دینی را انکار می‌کنند. ایشان از معارف شیعه با روشی علمی و بدون جنجال و تکفیر دفاع می‌کند و واقعا این روش ایشان باید برای همه ما الگو باشد. اگر شیعه و سنی، به روش شیخ صدوق به بحث علمی و بدون جنجال بپردازند بسیاری از اختلافات آن‌ها حل خواهد شد. اگر به مناظراتی که از ایشان نقل شده است، دقت کنیم، متوجه می‌شویم ایشان با شیوه‌ای علمی، بدون جنجال و با احترام، فعالیت علمی و دینی خود را انجام می‌دهد. اگر هردو گروه تشیع و تسنن بر اساس چنین شیوه‌هایی اقدام کرده و بر نقاط اشتراک خود تاکید کنند، بسیاری از اختلافات پایان خواهد یافت.

نگارش کتاب التوحید برای اثبات اعتقاد تشیع به اختیار، آزادی و توحید
وی در پایان اظهار کرد: وی کتاب التوحید را می‌نویسد و بعد می‌گوید معتزله بر ما اشکال می‌گیرند که شما اهل جبر هستید اما من این کتاب را نوشته‌ام که بگویم ما با هم اختلافی نداریم و ما قائل به اختیار، آزادی و توحید هستیم و می‌خواهد با این سخنان جنبه‌های تقریبی رفتار خود به صورت منضبط و در عین دفاع از تشیع را نشان دهد و به کسی هم توهین نمی‌کند؛ در حالی‌که متاسفانه امروزه عده‌ای فقط مشغول تکفیر هستند.