رضا اسماعیلی، شاعر پیشکسوت و مدرس ادبیات دانشگاه تهران در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، با بیان اینکه پس از پایان دوران دفاع مقدس از نظر مضمون، شاعران دچار خلأ شدند، اظهار کرد: تا زمانی که انقلاب و دفاع مقدس وجود داشت، دست شاعران و نویسندگان از این مضمون پُر بود و دفاع مقدس آنقدر سرشار از حماسه و مضمون و سوژه بود که شاعران سوژه کم نمی‌آوردند و به صورت پیوسته به شعرسرایی و خلق اثر می‌پرداختند.
به گفته این کارشناس حوزه دفاع مقدس، با اتمام جنگ تحمیلی و ایجاد آرامش و شروع دوران سازندگی، خلأ مضمونی در حوزه شعر دفاع مقدس ایجاد شد و شاعران این حوزه به یکباره دچار سردرگمی شدند؛ زیرا پیوسته طی مدت هشت سال دفاع مقدس، حول محور جنگ تحمیلی در حال چرخش به دور این جاذبه قوی بودند و ناگهان این انگیزه حذف شد.
جامعه ادبی پس از دفاع مقدس دچار خلأ مضمونی شد
وی تاکید کرد: به یکباره جمعیتی که به دور محور دفاع مقدس در حال چرخش بودند و در حول این محور گردآمده و حلقه وصل ایجاد کرده بوند، دچار خلأ شدند و این محور ناگهان از میان رفت. بر این اساس خلأ مضمونی ایجاد شد و شاعران دچار هرج و مرج و فقر مضمونی شدند و چون سامانه فرهنگی و نظام نیز آمادگی لازم را در این باره نداشت تا وضعیت موجود را به صورت فرهنگی مهندسی کرده و خلأ ایجاد شده را به سرعت پُر کند و مضامین و موضوعات جدید را تولید و ارائه کند، جامعه ادبی به خود واگذاشته شد.
این مدرس ادبیات دانشگاه به مشکلاتی ایجاد شده پس از این رویکرد اشاره کرد و گفت: شاعران وقتی دیدند که مسئولان به فکر آنها نیستند و محور نیز از میان رفته است و مضمونی به آنها ارائه نمی‌شود، به دلخواه خود و به صورت سلیقه‌ای راهی را برگزیدند و آن را دنبال کردند.
وی اظهار کرد: در این راستا، شاعران چند دسته شدند؛ عده‌ای از آنان به دنبال بازی فرمی و زبانی رفتند و تبدیل به شاعران فرمالیسم شدند. بر این اساس، اتفاقی که در دهه 70 و با پایان یافتن جنگ روی داد این بود که گروهی از شاعران اظهار کردند که کسی از ما رسالتی نمی‌خواهد و هدفی نیز در این باره برای ما تعریف نشده است، از این رو خودمان باید ببینیم چه رسالتی را می‌توانیم برای خود تعریف کنیم؛ این بود که به دنبال بازی زبانی رفتند و در دام فرمالیسم گرفتار شدند.
دهه دین‌گریزی، ارزش‌گریزی و اخلاق‌گریزی
به گفته این شاعر، وقتی کتاب‌هایی را که در دهه 70 چاپ شده‌اند، می‌خوانیم، افسوس می‌خوریم از نبود حتی یک شعر معنادار. از این رو، دهه 70 را می‌توان دهه معناگریزی و فرمالیسم دانست. معناگریزی به تدریج تبعات منفی فراوانی به جا گذاشت و تبدیل به دین‌گریزی، ارزش‌گریزی و اخلاق‌گریزی شد و ادبیات ما به دلیل فقر مضمون به انحطاط گرفتار شد.
اسماعیلی ادامه داد: پس از این رویکرد، مسئولان که بحران ادبی موجود را مشاهده کردند و متوجه آثار ادبی سرشار از مضامین سیاه‌نمایی و بدبینی مملو از بازی‌های فرمالیستی و بی‌محتوا شدند که به نحله‌گرایی و بازی زبانی دچار بودند و هر شاعری گروهی را علم می‌کرد و نامی بر آن می‌گذاشت و بازاری برای خود به راه انداخته بود و موج‌های ادبی مختلف به راه افتاده بود، با توجه به خطرهای زبانی که در این حوزه پیش آمده بود، به فکر چاره افتادند.
وی با بیان اینکه در دهه یاد شده، شاعران توانمندی خود را محک زدند و در حوزه فرم و زبان و ساختار، نوآوری کردند که این رویکرد مطلوب بود، افزود: متاسفانه آنچه در کنار این حرکت مثبت ایجاد شد، این بود که از منظر محتوا و مضمون، چیزی عاید ما نشد. در این حوزه، وقتی به کتاب‌های حوزه شعر نگاه می‌کنیم، به وضوح قابل مشاهده است که نسبت به دوران دفاع مقدس عقب‌گرد کرده‌ایم.
لزوم تولید مضمون
این شاعر با اشاره به توجه مسئولان به وضعیت نابسامان موجود و لزوم تولید مضمون و مصداق به منظور پیشگیری از ادامه این وضعیت، گفت: بر این اساس، مسئولان بحث دفاع مقدس را با تأمل بیشتر مورد بررسی قرار دادند و با برگزاری کنگره‌های دفاع مقدس و احیای آنها به تولید مضمون پرداختند و به نوعی شاعران نسل سوم و چهارم انقلاب با توجه به این مضمون‌پردازی که شد، در کنگره‌های دفاع مقدس، دوباره به صحنه آمدند و دست به تولید آثار ادبی زدند.
وی تصریح کرد: اکنون باید دید که در حوزه دفاع مقدس چه حرف‌هایی برای گفتن باقی مانده است و مورد غفلت واقع شده و به سراغ آنها رفت. برای خانواده‌ای که دو جانباز دارد یا شهید داده است، داستان دفاع مقدس همچنان ادامه دارد. در این راستا شاعران باید به بررسی ادامه آن مسیر بیندیشند و ببینند که چگونه می‌توانند با توجه به مصداق‌های عینی دفاع مقدس، درباره خواهران، همسران، فرزندان، برادران، پدران و مادران شهدا کار کنند.
اسماعیلی ادامه داد: شاعران باید به این موضوع فکر کنند که اگر نسل کنونی را به حال خود بگذارند، چه نتیجه‌ای به بار خواهد آمد. وقتی می‌شنویم که فرزند یکی از شهدای دفاع مقدس که شهیدی نامدار نیز است، بر اساس اطلاع‌رسانی رسانه‌ها، به یکی از کشورهای خارجی پناهنده شده است، انگشت حسرت به دهان می‌گیریم؛ این در حالی است که از فعالیت در این حوزه دریغ کرده‌ایم. یا هنگامی که می‌شنویم دختر یکی از شهدا شعرهای اروتیک و ... سروده است، اظهار حیرت می‌کنیم، ولی وقتی بررسی می‌کنیم، می‌بینیم که این افراد مقصر نیستند، بلکه ما کوتاهی کرده‌ایم.
راه را به بازماندگان دفاع مقدس نشان دهیم
این مدرس ادبیات یادآور شد: ما راه روشنی پیش پای خانواده شهدا ترسیم نکردیم و به صراحت بیان نکردیم که جنگ تمام نشده است و خانواده شهدا، ایثارگران و آزادگان همچنان هستند. در این حوزه باید به فرهنگ سازی بپردازیم و راه را نشان دهیم. رهبر معظم انقلاب نیز فرمودند که چرا شاعران ما نسبت به مسائل داخلی کشور و نسبت به انقلاب، دفاع مقدس و موضوعاتی که با سرنوشت انقلاب مرتبط است بی‌تفاوت شده‌اند؟
وی در ادامه این مطلب به شعرسرایی شاعران در خلوت درباره اهل بیت(ع) اشاره کرد و گفت: رابطه شعر آئینی و شعر انقلاب و دفاع مقدس گسسته شده است. شاعران تصور می‌کنند که باید برای حضرت زهرا(س) و در مدح و منقبت و مرثیه اهل بیت عصمت و طهارت(ع) شعر بگویند، در حالی که شعر آئینی، انقلاب و پایداری، سه حلقه به هم پیوسته هستند و برگ و بار یک شجره طیبه انقلاب اسلامی به شمار می‌روند.
اسماعیلی تصریح کرد: شعر آئینی باید در کنار شعر انقلاب اسلامی و دفاع مقدس به ایفای نقش بپردازد و در بیان رسالت خواهران و همسران شهدا همچون زینب کبری(س) و صدیقه طاهره(س) سخن بگوید و از وظیفه‌ای که آنان در این دوران برعهده دارند حرف بزند. همچنین باید به نوجوانان این موضوع را گوشزد کند که رسالت عباس بن علی(ع) را دنبال کنند و پرچم حسین(ع) را بر دوش بکشند. شاعران باید راه روشن آمیخته با حمساه، اندیشه و ایجاد حرکت‌های انسانی سازنده را ادامه دهند.
شعر خنثی نسراییم
وی با تأکید بر اینکه باید هم‌درد مردم جهان باشیم، افزود: اگر فقط قرار باشد که در مدح و منقبت و مرثیه ائمه شعر بگوییم، شعری خنثی و بی‌خطر که به جایی نیز برنخواهد خورد، خواهیم سرود. شاعران باید با توجه به اینکه اگر زینب کبری(س) اکنون و در هنگام نسل‌کشی در لبنان، سوریه و فلسطین بود حضور داشت، چه عکس‌العملی انجام می‌داد، به ایفای نقش بپردازند.
اسماعیلی با بیان اینکه وظیفه هنرمند و شاعر بر اساس دغدغه‌های روز جهان و جامعه باید تغییر یابد، گفت: باید با حنجره مردم جهان همصدا شویم و فریاد بزنیم و در حمایت از مردم به صحنه بیاییم و شعر خود را در خدمت عدالت و انسانیت و خدمت به حق به کار گیریم؛ نباید این گونه باشد که بگوییم آرامش و امنیت داریم و در گوشه امنیت، شعری درباره اسارت اهل بیت(ع) بگوییم، بلکه باید در راستای شعر انقلاب، مقاومت و پایداری که مکمل هم هستند شعر بسراییم.
سه جزیره جداگانه
وی با اظهار اینکه شعر انقلاب، دفاع مقدس و آئینی نباید ماننده سه جزیره جداگانه باشند، افزود: اگر این سه جزیره را از هم منفک کنیم، نتیجه همان می‌شود که علیرضا قزوه به مداحان درباره اشعاری که می‌خوانند اعتراض کرد. رسالت شاعران این است که به آسیب‌ها اشاره کنند و بر اساس رسالت انقلابی و اسلامی، این شعرها نباید در دام‌چاله‌ها گرفتار شوند.
اسماعیلی با اشاره به اینکه مطالبه رهبر معظم انقلاب این است که شعر آئینی باید جاندار، حرکت‌زا، طوفان‌زا و پرخروش باشد و در مسیر ترویج فضیلت انسانی حرکت کند، گفت: اشعار باید در حمایت از مردم جهان و در راستای دغدغه‌هایی که وجود دارد حرکت کند و مکمل هم باشند.
وی با تأکید بر اینکه تاریخ مصرف شعر پایداری به پایان نرسیده است، عنوان کرد: شعر انقلاب و دفاع مقدس زنده هستند، ولی زنده بودن آنها به این معناست که باید به شعر بیکرانه مقاومت و پایداری وصل شوند. باید با شاعران مقاومت جهان همکلام و همصدا و هم‌دوش شویم و به صحنه بیاییم و دغدغه‌های جهان را به تصویر بکشیم.