به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، تربیت از نیازهای اولیه انسان‌ها و اساس و پایه یک جامعه است و دوام و سعادت و سرنوشت هر جامعه‌ای به آن دارد. گفتمان تعلیم و تربیت یک گفتمان قرآنی و جهانی است؛ بدین معنا که تعلیم و تربیت از روز اول خلقت تا پایان خلقت در بین انسان‌ها شایع بوده و خواهد بود و از علل مهم تعالی و بالندگی و یا انحطاط وعقب‌ماندگی جوامع بشری است.
تربیت به معنای کسی یا چیزی را پروردن و پرورانیدن است؛ اگر بخواهیم تربیت» را تعریف کنیم می‌توان گفت: «روش رفتاری و گفتاری دادن به غیر، طوری که این روش، ملکه ذهن او شود». تربیت مفهومی است که به دنبال یک دغدغه ایجاد شده است، یعنی هرعملی که برای به فعلیت بخشیدن هر نوع کمالی در انسان و یا حتی ایجاد یک کمال در وی صورت بگیرد، نوعی تربیت محسوب می‌شود. خود آن کمالی که مربی به دنبال ایجاد یا تقویت آن است مفهومی نسبی است؛ به عنوان مثال کمالی که یک فرد مسلمان می‌شناسد با کمالی که یک انسان لائیک می‌شناسد تفاوتی عظیم دارد که هر یک در جهت آن تلاش میکنند. بنابراین مفهوم تربیت با هر هدفی یک معنا دارد چه هدف ارزشی باشد و چه هدف ضدارزشی.
تربیت و معارف قرآنی
یکی از امتیازات و ویژگی‌های قرآن مجید این است که خود یک کتاب تربیتی است و همه آیات آن به طور مستقیم و یا در لوای مفاهیم دیگر در مقام تربیت انسان در رده‌های مختلف سنی، از خردسال تا کهن‌سال است. گاه این وظیفه خطیر را به صورت مستقیم و گاه به صورت غیر مستقیم بیان کرده است. یکی از بخش‌های مهم تربیت، تربیت فرزندان است که قرآن در سوره‌های متعدد و در ضمن بیان سرگذشت انبیاء (حضرت نوح، ابراهیم، یعقوب، یوسف و...) و فرزندان آنان، به مسائل تربیت فرزند (اهمیت، محورها، شیوه‌ها و...) آگاهی داده است.
اوج آموزه‌های قرآن در این زمینه در سوره لقمان است که خداوند متعال به صورت مستقیم محورهای مختلف تربیتی را از زبان لقمان خطاب به فرزندش بیان کرده است؛ به عنوان نمونه در آیه 18 سوره مبارکه لقمان می‌فرماید: «وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ؛ (پسرم!) با بی‌اعتنایى از مردم روى مگردان و مغرورانه بر زمین راه مرو که خداوند هیچ متکبر مغرورى را دوست ندارد».
واژگان تربیت در قرآن
قرآن کریم برای بیان مفهوم آموزش و دانش‌طلبی همواره با واژه «تعلیم»، «تعلم» و مشتقات آن، و برای تبیین تربیت گاه با واژه «رب» و گاه با واژه «تزکیه» و سایر مشتقات آن یاد کرده است. بدین معنا که هر جا مقصود، تربیت تمامی ابعاد و نیروهای انسانی، در دو بعد مادی و معنوی، جسمی و روحی، بوده است، قرآن کریم واژه «رب» را به کار بسته است؛ مانند آن موارد که سخن از تربیت الهی، تربیت پدر و مادر و یا تربیت فرمانروایان امور، و یا مالک و صاحب چیزی در میان است.
اما در آن موارد که مراد و مقصود، تربیت و شکوفا ساختن نیروهای معنوی انسان‌هاست، از واژه «تزکیه» سود جسته است؛ مانند تربیت پیامبران الهی، و کارکرد تربیتی معارف قرآن و کتاب‌های آسمانی، و یا موارد خود تربیتی انسان، به معنای تصمیم و اراده وی بر پاک‌سازی جان از رذایل و ناپاکی‌ها. هر چند واژه‌های قرآنی دیگری چون رشد، هدایت، شفاء، تقوا، تهذیب، انبات، صنع، اصلاح، تطهیر و... را نیز می‌توان به نوعی ناظر بر تربیت مورد نظر قرآن محسوب داشت.
تقویت پرورش قبل از قوه آموزش
حجت‌الاسلام مرتضی چیت‌سازیان، استاد و عضو هیئت علمی دانشگاه شهید مطهری در گفت‌و‌گو با خبرنگار نبأ با بیان اینکه موضوع تربیت قرآنی مسئله‌ای قابل توجه و بسیار مهم است، گفت: مفاهیم تربیتی در اسلام علاوه بر جنبه‌های فردی، جنبه‌های اجتماعی زندگی افراد را نیز پوشش می‌دهد، گفت: در جنبه‌های فردی، قرآن کریم برای افراد الگوهایی را برای رفتارهای شخصی معرفی کرده و همچنین روش‌هایی را برای سبک زندگی ارائه می‌کند.
چیت‌سازیان افزود: در ابعاد اجتماعی نیز جنبه‌های مختلف تربیتی بیان می‌شود و شیوه‌ها و راهکارهای تربیتی اجتماعی به‌درستی تبیین شده است؛ از مسائل اخلاق اجتماعی و ارزش‌های اسلامی گرفته تا مباحث روانکاوی افراد، همگی در اسلام تعریف شده هستند.
این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه گفت: عبارت‌های مختلفی در زمینه‌های تربیتی در قرآن وجود دارد و مهم‌ترین آن واژه «تزکیه» است. در آیه 164 از سوره مبارکه آل عمران خداوند می‌فرماید: «لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنینَ إِذْ بَعَثَ فیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ؛ به تحقیق خدا بر اهل ایمان منت نهاد که رسولی از خودشان در میان آنان برگزید که بر آنها آیات خدا را بخواند و نفوسشان را از بدی‌ها پاک گرداند و به آنها احکام کتاب و شریعت و حقایق حکمت را بیاموزد، اگر چه قبلا در گمراهی آشکار بودند»، با توجه به این آیه درمی‌یابیم که تزکیه پیش از تعلیم آمده است. یزکیهم که ابعاد تزکیه و تصفیه انسان را بیان می کند، به ابعاد تربیتی انسان اشاره دارد و اینکه قوه ی پرورش قبل از آموزش قرار دارد.
مدیر سابق امور روحانیون دفتر مقام معظم رهبری تصریح کرد: بیشتر واژه‌هایی که در قرآن کریم برخورد می‌کنیم و جنبه تربیتی افراد را در نظر دارند، بر روی ابعاد پرورشی تأکید میکنند. در سوره مبارکه شمس که خداوند متعال می‌فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا»، واژه «فلاح» به معنای رستگاری است و طبق همین آیه تنها کسانی رستگار میشوند که خود را تزکیه کرده باشند؛ یعنی وجود خود را از مفاسد و رزایل اخلاقی پالایش داده باشند.
از بین بردن مفاسد اخلاقی توام با رشد فضائل
وی با اشاره به اینکه واژه تزکیه یکی از جنبه‌های تربیتی انسان است، گفت: اگر می‌خواهیم فرزندان‌مان را تربیت قرآنی کنیم، علاوه بر دور کردن آنها از رزایل و مفاسد اخلاقی، باید ابعاد شخصیتی و روحی آنها را نیز زینت بدهیم.
چیت‌سازیان آیه 21 سوره احزاب را الگویی کاملاً تربیتی دانست و افزود: جنبه‌های الگویی نیز در این کتاب الهی برای ما قرار داده شده است؛ به عنوان مثال آیه «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ ...» الگوی انسانی کامل و راه دستیابی به کمال را برای ما تشریح کرده است.
وی با تأکید بر اینکه نباید در بُعد تزکیه، تنها برای از بین بردن ابعاد منفی تلاش کنیم، گفت: علاوه بر از بین بردن ابعاد منفی باید خود را به زینت‌های اخلاقی آراسته کنیم. علمای اخلاق برای تقویت روح مراحل چهار گانه (تزکیه، تصفیه، تحلیه، فناء فی الله) را برای ما تبیین کرده‌اند که «تحلیه» از کلمه حلیه و به معنای آراستگی است، یعنی باید در حین اینکه خود را از مفاسد دور می‌کنیم باید به فضائل و کرامات اخلاقی نیز آراسته شویم.
بهترین مربیان تربیتی چه کسانی هستند؟
وی درباره مبانی و راهکارهای اجرایی شدن این مفاهیم تربیتی گفت: ممارست، تمرین و در خدمت استاد بودن بزرگترین کمک به این موضوع است و برای اجرا شدن بهتر تربیت اسلامی در خانواده، والدین بهترین مربیان هستند. تمام رفتار و اعمال والدین، مسائل تربیتی فرزندان را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد، پس از ورود فرزندان به مدرسه نیز مربیان پرورشی و معلمان همین نقش را ادامه میدهند.
مدیر گروه فقه و حقوق دانشگاه علوم حدیث در مورد آموزش‌های اسلامی برای جنسیت‌های مختلف فرزندان گفت: برای دختران باید فعالیت‌های عمیق انجام داد و در خانه اعمال مادر و در مدارس رفتار و خلاق و حتی حجاب معلم، مهم‌ترین و بزرگترین الگوی تربیتی دختران است؛ برای پسران نیز آراستگی و صفات مردانگی معلم بر وی اثرات عمیقی می‌گذارد.
چیت‌سازیان در پایان با اشاره به اینکه در حال حاضر مفاهیم تربیتی در کشورمان به‌درستی اجرا نمی‌شود، گفت: می‌توان گفت در مقایسه با تمام کشورهای اسلامی، جمهوری اسلامی ایران بهترین عملکردهای تربیتی را در راستای ارزش‌های اسلامی اجرا کرده است اما هنوز به وضعیت مطلوب نرسیده‌ایم و کسانی‌که در جامعه امورات مردم را برعهده دارند باید بیش از دیگران بر مفاهیم تربیتی اسلام اهتمام ورزند تا موجب بدبینی در بدنه جامعه نشوند.
الگوسازی در قرآن
قرآن کریم برای بهرهبرداری از شیوه الگوسازی بسیار غنی است. به‌ویژه آنکه اغلب الگوهای قرآن که در قالب داستان آمدهاند، جوان و تأثیرگذارند. قرآن کریم از داستان در جهت تربیت اخلاقی انسان‌ها، بیش از 122 مورد استفاده کرده است. داستان، در همه مراحل سنی مفید و مورد توجه است و محتوای داستانهای قرآنی متناسب با سطح اطلاعات خوانندگان و شنوندگان است.
خداوند درمورد اهداف قصهگویی خود در قرآن می‌فرماید که بیتردید در بیان داستان آنان عبرتی برای صاحبان خرد است و داستانهای قرآنی سخنی به افترا نیست، بلکه کتاب‌های آسمانی مانند خود را تصدیق کرده، هرچیزی را مفصل بیان می‌کند و برای اهل ایمان هدایت و رحمت خواهد بود.
در شیوه تربیتی قرآن برای ارائه الگوهای عبرتآموز دو نکته قابل توجه است؛ نخست آنکه عبرتآموزی مستلزم داشتن چشمی بینا، عقلی شگرف و دلی بیدار است. به همین جهت بدون نظر عمیق عقلانی، عبرتآموزی ممکن نیست.از اینرو امیرمؤمنان(ع) مکرر میفرمودند: «چقدر عبرتها فراوان و عبرت گیرنده اندک است».
دیگر از آن جهتگیری عبرتآموزی در قالب داستانهای قرآنی و آیات الهی حرکت در جهت دستیابی به این نتایج است: عصمت و پاکدامنی، بیرغبتی به دنیا، کاهش لغزش و خطا، شناخت خویشتن، کوتاه شدن طمع، فهم و درک شایسته و اهل تقوا شدن. در داستانهای قرآنی، علاوه بر تحریک عواطف، پرورش تعقل و خردمندی نیز وجود دارد. قصص قرآن، روابط اخلاقی و تربیتی میان انسان‌ها بهوضوح ترسیم می‌کند و در نهایت این فضایل اخلاقی است که بر پستیها و فرومایگیها چیره می‌شود.
داستانهای هابیل و قابیل، موسی و فرعون، موسی و قارون، موسی و عبد صالح، ادم و حوا، یوسف و برادران ... دارای نکات تربیتی فراوانی است که به پرورش و اشباع تمایلات پست نمیپردازد و در داستانهای مربوط به روابط زن و مرد، حریم حیا را نگه می‌دارد و پردهدری نمیکند. استفاده متناسب و بهموقع از داستان، به‌ویژه داستانهای قرآنی (یا داستانهای مربوط به ائمه طاهرین(ع) و بزرگان دین) به زبان ساده و امروزی، تأثیر حیرتانگیزی در مقبولیت سخنان بر جای می‌گذارد.
اسلام در ترسیم برنامه روزانه یک مسلمان، از روش «الگوگیری و الگوپذیری» مدد می‌جوید و او را به حضور مستمر و به موقع در جایگاه الگوهای شایسته فرا می‌خواند و از جایگاه الگوهای ناشایست برحذر می‌دارد. این تغییر موقعیت، خود نوعی هجرت است که نشاط و طراوت اخلاقی و تربیتی به فرد می بخشد و او را از محیط یکنواخت، و چه بسا نامساعد روزانه جدا می سازد.
زمینه‌های تربیت قرآنی
زمینه‌ها و عوامل مختلفی بر شکل‌گیری تربیت قرآنی فرزندان نقش ایفا میکنند؛ در این میان خانواده که مهم‌ترین نقش را ایفا می‌کن و سپس دوستان، مساجد و رسانه‌های گروهی در این راستا اثر می‌گذارند. روان‌شناسان، پژوهشگران، جامعه‌شناسان، علمای اخلاق و علمای دین، همگی بر نقش حساس و ارزشمند خانواده در پرورش کودکان تأکید میکنند و همچنین در اسلام نیز تأکید بسیاری بر نقش خانواده و پدر و مادر بر تربیت فرزندان انجام شده است.
نقش دوستان در ترییت قرآنی فرزندان
گروه همسالان معمولاً بعنوان الگو یا نمونه رفتاری تلقی میشوند کودکان و نوجوانان علاقه دارند خود را از نظر لباس، زبان، بیان واژه‌ها و رفتار و کردار با ارزش‌های گروه همسالان همرنگ و همنوا کنند در میان آنها معمولاً نوعی قانون ناگفته و نانوشته وجود دارد که بیانگر کارها و چیزهای خوب و بد زشت و زیبا، پذیرفتنی و ناپذیرفتنی است، این قوانین بطور کلی مؤید رفتارهای گروهی هستند. بدین ترتیب می‌توان گفت که کودکان و به ویژه نوجوانان در دوستی آسان‌گیر، افراطی و اسیر رفاقت هستند.
مساجد؛ پربرکت‌ترین پایگاه‌های تربیتی
یکی از نقش‌های کلیدی در تربیت قرآنی، دینی و تبلیغ احکام دین و پرورش انسان‌های مسلمان و معتقد به شریعت اسلام را مساجد برعهده دارند.
تمامی ادیان مکانی را برای نشر دیدگاه‌های خود دارند در اسلام این وظیفه بسیار حساس برعهده مساجد گذاشته شده است، بنابراین نمی‌‌توانیم از مذهبی‌‌شدن و قرآنی‌‌شدن کودکان و نوجوانان صحبت کنیم مگر اینکه به جایگاه مساجد و کانون‌های مذهبی اشاره کرده باشیم.
رسانه‌های گروهی و فرزندان
یک کودک عادی تا سن 16 سالگی مدت زمان بیشتری را به تماشای تلویزیون گذرانده تا به شرکت کردن در مدرسه. این جمله بیانگر تأثیر و نفوذ رسانه‌های گروهی و به‌ویژه تلویزیون بر کودکان و نوجوانان است. علاوه بر آن با پیشرفت تلکنولژی و افزوده شدن شبکه‌های اجتماعی و امکانات مهیا شده در ایجاد و پخش سرگرمی‌‌ها، دانستنی‌‌ها و به‌طور کلی دانش و فنی فراهم شده که تأثیر زیادی بر سرنوشت انسان‌ها دارد.
اکنون این رسانه‌ها هستند که فراتر از دوستان نزدیک به رفتار کودکان شکل میدهند؛ رسانه و به‌ویژه تلویزیون اگر برنامه‌هایش آموزنده اثر‌گذار و سر‌گرم‌کننده باشد، می‌‌تواند رکن مهم تربیتی برای کودکان و نوجوانان قلمداد شود که بررسی نقش رسانه در تربیت قرآنی فرزندان خود ظرفیت‌ها و آسیب‌های فراوانی را در پی دارد که جا دارد مسئولان امور تربیتی از این ظرفیت‌ها بهترین بهره‌ها ببرند.
*گزارش از فرشته میرزا