به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، در تقویم رسمی کشور، روز 25 فروردینماه هر سال، روز بزرگداشت فرید الدین عطار نیشابوری شاعر و عارف معروف قرن هفتم هجری نام گرفته؛ این نکته از آنجاست که عطار مقام والایی در غزل و شعر پارسی دارد و اندیشه‌های عرفانی وی در شکل‌دهی به عرفان اسلامی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
فریدالدَین ابوحامد محمد بن ابوبکر ابراهیم بن اسحاق عطار کَدکَنی نیشابوری معروف به عطّار نیشابوری از شاعران و عارفان بنام ایران در اواخر قرن ششم و اویل قرن هفتم هجری قمری است. او در سال 537 هجری قمری، در قریه کدکن یا شادیاخ از توابع شهر نیشابور به دنیا آمد.
نام او «محمّد»، لقبش «فریدالدّین» و کنیه‌اش «ابوحامد» بود و در شعرهایش بیشتر عطّار و گاهی نیز فرید تخلص کرده است. پدر عطّار ابراهیم کدکنی در شهر شادیاخ به شغل عطاری یا همان داروفروشی مشغول و بسیار هم در این کار ماهر بود و بعد از وفات پدر، فریدالدین کار پدر را ادامه می‌دهد و به شغل عطاری و طبابت مشغول می‌شود. خود در کتاب خسرونامه گوید:
به من گفت ای به معنی عالم افروز/ چنین مشغول طب گشتی شب و روز
انقلاب روحی و مجاهدت با نفس
عطار پس از یک انقلاب روحی دست از کسب و کار کشید و به خدمت شیخ الشیوخ عارف رکن الدین اکاف رفت که در آن زمان عارف معروفی بود و به دست او توبه کرد و به ریاضت و مجاهدت با نفس مشغول شد و چند سال در خدمت این عارف بود. عطار سپس قسمتی از عمر خود را به رسم سالکان طریقت در سفر گذراند و از مکه تا ماوراءالنهر به مسافرت پرداخت و در این سفرها بسیاری از مشایخ و بزرگان زمان خود را زیارت کرد.
همچنین نورالدین عبدالرحمن جامی، یعنی قدیمی‌ترین کسی از متصوفه که به زندگی عطار اشاره کرده، وی را از مریدان شیخ مجدالدین بغدادی - معروف به خوارزمی- شمرده است در همین سفرها به خدمت وی رسیده بود.
شیخ عطار تا پایان عمر 70 ساله خود با بسیاری از عارفان زمان خویش هم‌سخن گشته و به گردآوری داستان‌های صوفیه و اهل سلوک پرداخته است. بنا بر داستانی وی بیش از ۱۸۰ اثر گوناگون به جای گذاشته که حدود ۴۰ عدد از آنان به شعر و دیگر نثر است.
یورش مغولان به نیشابور
برخی از تاریخ‌نویسان سال وفات وی را 627 هجری و برخی دیگر 632 و 616 هجری دانسته‌اند که بنا بر تحقیقات تاریخ 627 معتبرتر دانسته‌اند. در مورد چگونگی مرگ او نیز گفته شده که او در هنگام یورش مغولان به شهر نیشابور توسط یک سرباز مغول به شهادت رسیده است و مقبره شیخ عطار در نزدیکی شهر نیشابور قرار دارد. عطار نیشابوری یکی از پرکارترین شاعران ایرانی به شمار می‌رود و بنا به نظر عارفان در زمینه عرفانی از مرتبه‌ای بالا برخوردار بوده است چنانکه مولوی درباره وی می‌سراید:
هفت شهر عشق را عطار گشت / ما هنوز اندر خم یک کوچه‌ایم
آثار شیخ نیشابور
آثار شیخ به دو دسته منظوم و منثور تقسیم می‌شود. آثار منظوم او عبارت است از:
1- دیوان اشعار که شامل غزلیات و قصاید و رباعیات است.
2- مثنویات او عبارت است از: الهی‌نامه، اسرارنامه، مصیبت‌نامه، وصلت‌نامه، بلبل‌نامه، بی‌سر نامه، منطق الطیر، جواهر الذات، حیدرنامه، مختارنامه، خسرو نامه، اشترنامه و مظهرالعجایب.
از میان این مثنوی‌های عرفانی دل‌انگیز از همه مهم‌تر و شیواتر که باید آن را تاج مثنوی‌های عطار دانست، منطق‌الطیر است؛ منظومه‌ای رمزی بالغ بر4600 بیت که موضوع آن، بحث پرندگان در مورد یک پرنده داستانی به نام سیمرغ است. که مراد از پرندگان در اینجا سالکان راه حق و مراد از سیمرغ وجود حق است.
دیگر اثر منثور عطار، کتاب تذکرةالاولیاء اوست که از کتب مشهور فارسی و از جمله مآخذ معتبر در شرح احوال و گفتارهای مشایخ صوفیه است. در این کتاب سرگذشت نود و شش تن از اولیاء و مشایخ با ذکر مقامات و مناقب و مکارم اخلاق و نصایح و مواعظ و سخنان حکمت آمیز آنان آمده است.
ویژگی آثار عطار
عطار، یکی از شاعران بزرگ متصوفه و از مردان نام آور تاریخ ادبیات ایران است. او برای بیان مقاصد عرفانی خود بهترین راه را که همان آوردن کلام ساده و بی‌پیرایه و خالی از هرگونه آرایش است انتخاب کرده است. استفاده او از تمثیلات و بیان داستان‌ها و حکایات مختلف یکی دیگر از جاذبه‌های آثار اوست. وی سرمشق عرفای نامی بعد از خود همچون مولوی و جامی قرار گرفته و آن دو نیز به مدح و ثنای این مرشد بزرگ پرداخته‌اند چنانکه مولوی گفته است:
عطار روح بود و سنایی دو چشم او / ما از پی سنایی و عطار آمدیم
عطار شاعری شیفته عرفان است. شعرش لطیف و ساده، کلامش ساده و گیرا، سبک بیانش گرم و شیرین و خالی از الفاظ نامانوس بود. اگر چه در شعر به جایگاه بزرگانی همچو سنایی نمی‌رسد ولی سادگی گفتارش وقتی همراه با دل سوختگی می‌شود، بسیار تأثیرگذار است.
عطار در عرفان اسلامی از دو جهت منظر نقش مهمی دارد. نخست اینکه او اولین کسی است که عرفان را به معنی عمیق آن وارد ادبیات فارسی کرد. قبل از عطار در آثار محمد غزالی و خواجه عبدالله انصاری مضامین عرفانی مثل عشق، فنا، وحدت مطرح شده بود اما این مفاهیم به معنی دقیق عرفانی نبود. امتیاز دیگر اینکه پیشینیان او بیشتر به مفاهیمی چون عشق، ریاضت، شهود، فنا و .... نگاهی نظری و انتزاعی داشتند اما عطار مفاهیم عرفانی را به صورت عملی مورد توجه قرار می‌دهد، چرا که بزعم او واژگان بدون عمل اهمیت چندانی ندارد.
گرایش مذهبی عطار نیشابوری
یکی از مسایلی که اظهار نظر درباره آن مشکل است، گرایش‌های مذهبی و عقیدتی شخصیت‌های معروف است، زیرا به حس شرایط زمان و مکان سخن گفته و در برخی موارد تقیه کرده‌اند. عطار نیشابوری از شخصیت‌هایی است که اظهار نظر درباره گرایش‌های عقیدتی و مذهبی او کاری مشکل است. بسیاری او را اهل سنت دانسته‌اند، اما در دوران معاصر، شیعیان با استناد به‌برخی شعرهایش بر این باورند که وی پس از چندی به‌تشیع گرویده و دوستدار اهل بیت(ع) بوده است. هر چند که ایشان در مقدمه‌ی منطق‌الطیر (مقامات طیور) به نکوهش متعصبین پرداخته و به‌این افراد توصیه کرده است که هم محب اهل بیت(ع) باشند و هم دوستدار خلفای راشدین.
ارادت به خاندان پیامبر(ص)
اگر معنای عام شیعه را بپذیریم، عطار شیعه است و در اشعار شیخ محبت و ارادت به خاندان پیامبر(ص) به‌ویژه امام علی(ع) موج می زند. عطار سروده است:
هر که اسرار علی(ع) را گوش کرد / جام وحدت را لبالب نوش کرد
هر که او با شیر یزدان کرد عهد / عهد او باشد به عرفان هم چو شهد
هر که او در راه حیدر، راه یافت / از سلوک سالکان آگاه یافت
هر که او با مرتضی ایمان نبرد / در میان کفر سرگردان بمرد
صوفی مسلمان
اگر فرهنگ ایرانی – اسلامی سه ضلع داشته باشد یکی فقه، دیگری فلسفه و عرفان است. همان طور که عطار شاعر برجسته ایست، عارفی بزرگ نیز است و اکثر اشعار او رنگ و بوی عرفانی داشته و وی از عارفان و صوفیان بوده و در برخی از مبانی عرفان صاحب اندیشه است و مقصود از صوفیان آن دسته هستند که مبانی و اندیشه‌های آنان مطابق با معیارها و ارزش‌های اسلامی است.
اگر مقصود از صوفی، معنای اسلامی آن باشد که شاخه‌ای از عرفان است، صوفیان از مسلمانان بوده و برخی از شیعیان نیز صوفی هستند، ولی اگر تصوف به معنای تحریف شده آن مقصود باشد و مقصود از صوفیان، مدعیان تصوف باشند، این دسته در عین حال که از مسلمانان هستند ولی اندیشه و مبانی آنها از نظر شیعه پذیرفته شده نیست، زیرا در فرهنگ شیعه، عرفان و تصوفی پذیرفته است که ریشه در آموزه‌ها و معارف بلند اهل بیت(ع) داشته باشد و صوفی کسی است که رفتار و گفتار او با رفتار و گفتار معصومان(ع) همخوان باشد.
شعر عطار در مدح امیرالمومنین علی(ع):
بود حیدر در مدینه علم / حافظ و خازن خزینه علم
جان جود و جهان علم او بود / بحر فضل و مکان حلم او بود
زو ظفر یافته مسلمانی / ملت کفر ازو به نقصانی
«اقتلوالمشرکین» فرو خوانده/ به سر تیغ حکم آن رانده
شور و شر در دیار کفرافکند / شاخ بدعت زبیخ و بن برکند
ترویج عرفان اسلامی
نقش عطار به عنوان ترویج دهنده عرفان اسلامی و آشنایی دادن مخاطبان با حلاج، ابراهیم ادهم و ابوسعید ابوالخیر برجسته است زیرا او علاوه بر نقش مهمی که در ترویج زبان فارسی داشته، امکان زبانی جدیدی نیز برای انتقال مفاهیم عرفانی ارائه کرده است.
عطار در زمینه عرفان یک صاحب نظر کامل است و مقلد دیگر عرفا یا ادبا نیست. از سوی دیگر، مطالب و محتوا و مضامینی هم که در عرفان اسلامی ذکر می‌کند بسیار جدید هستند و به تعبیری ضمن این که خودش عارف بسیار برجسته‌ای است یک نظریه‌پرداز عرفان هم به حساب می‌آید.
قدسیان را عشق هست و درد نیست / درد را جز آدمی در خورد نیست
درد تو باید دلم را درد تو / لیک نه در خورد من در خورد تو
ساقیا! خون جگر در جام کن / گر نداری درد، از ما وام کن
کفر، کافر را و دین دیندار را / ذره‌ای دردت دل عطار را
منطق الطیر عطار و معارف قرآن
اگر نگاهی به ابتدا و انتهای منطق‌الطیر بیندازیم متوجه می‌شویم که شیخ عطار به آیات قرآن نیز توجه ویژه‌ای داشته است. در حدود پنجاه یا شصت بیت اول منطق‌الطیر کمتر بیتی هست که اشاره‌ای به آیه‌ای از قرآن یا حدیثی نداشته باشد. مثلا در بیت «آفرین جان آفرین پاک را/ آن که جان بخشید و ایمان خاک را» اشاره به خلقت انسان دارد که از خاک آفریده شده است یا این که در بیت «عرش را در آب بنیاد او نهاد/ تاکیان را عمر بر باد او نهاد» به نوعی اشاره به آیه هفتم سوره هود دارد.
هواخواهی اهل بیت پیغمبر اکرم(ص)
همچنین کتاب تذکرة الاولیاء نیز با ذکر سرگذشت امام صادق(ع) آغاز شده و با ذکر مناقب و مواعظ امام محمد باقر(ع) پایان یافته است. در ژرفای اندیشه و عمق گفته‌های این عارف شاعر، مهر و هواخواهی اهل بیت پیغمبر اکرم(ص) و آل علی(ع) کاملا بارز است و با این که عطار در زمانی زندگی می‌کرد که شیعه و دوستداران اهل بیت به‌راحتی نمی‌توانستند اظهار عقیده کنند و از طرف حکام وقت در تنگنا بودند دیوان‌ها و کتب او بسیار است. اشعاری که در عظمت مقام و مرتبت اهل بیت(ع) و نقش آنها در نظام هستی سروده است:
اولیاء با انبیاء هر دو یکند/ هر دو نور ذات بی‌چون بی‌شکند
مصطفی ختم رسل شد در جهان/ مرتضی ختم ولایت در عیان
جمله فرزندان حیدر ز اولیا/ جمله یک نورند حق کرد این ندا
پاک و معصوم و مطهر چون نبی/ این سخن را می نداند هر صبی
سیمای امام حسین(ع) و واقعه جانسوز عاشورا نیز در تفکر عطار دارای جایگاهی خاص و ویژه است.
کیست حق را و پیمبر را ولی / آن حسن‌‌سیرت حسین بن علی
آفتاب آسمان معرفت / آن محمد ـ صورت و حیدر‌صفت
نه فلک را تا ابد مخدوم بود / زآن که او سلطان ره معصوم بود
تشنه او را دشنه آلوده به خون / نیم کشته گشته سرگشته به خون
آن چنان سر را که بُرد بی‌دریغ / کافتاب از درو آن شد زیر میغ
گیسوی او با به خون آلوده شد / خون گردون از شفق پالوده شد
شیخ عطار نیشابوری نه‌تنها در نثر شیرین و جذاب تذکره‌الاولیایش! بلکه در سرتاسر منظومه‌های عرفانی‌اش از اسرارنامه، الهی‌نامه، مصیبت‌نامه تا منطق‌الطیرش علاوه بر ابراز ارادت به خاندان نبی(ص) به ما می‌آموزد که خدا را عاشقانه دوست بداریم.
* حدیثه سوختانلو