به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، در نظر دارد تا با همکاری مراکز تخصصی قرآنی به پرسش‌های قرآنی شما پاسخ دهد. شما مخاطب گرامی می‌توانید سؤالات و شبهات قرآنی خود را در بخش نظرات مطرح کنید.
فرهنگ، به آداب، عادات، عقاید، معارف، مناسبات، رسوم و جهانبینى قوم، ملت و جامعه گفته مىشود. وقتى سخن از فرهنگ عصر یا فرهنگ ملتى به میان مىآید در حقیقت از اخلاقیات، باورها، مناسبت‌هاى اجتماعى، دانستنی‌ها و بالاخره دیدگاه‌هاى کلى آنان نسبت به جهان و انسان سخن گفته مىشود. طبعا فرهنگ شامل آداب، و سنن رفتارى و عقاید خرافى مىشود.
حال سؤال اینجاست که آیا قرآن کریم کاملا تحت تأثیر فرهنگ زمانه قرار گرفته و فرهنگ عرب جاهلى در آن بازتاب پیدا کرده است؟ یا با فرهنگ زمانه عرب جاهلى کاملا مخالفت کرده است، و اصولا نگاه قرآن به مسأله فرهنگ مردم چیست و به عنوان یک مقوله مهم چگونه باید با آن برخورد کرد.
روشن شدن این موضوع کلید راه‌گشایی است برای مسئولان و دست‌اندر کاران حوزه تعلیم و تربیت کشور تا به ضرورت توجه به فرهنگ مردم در تصمیم گیری‌های کان پی ببرند.
براى آنکه پاسخ این پرسش‌ها روشن شود، لازم است در ابتدا معناى واژه «فرهنگ زمانه» روشن شود. سپس روشن کنیم که قرآن در برابر فرهنگ زمانه خویش چند گونه واکنش نشان داده است.
بررسى واژه «فرهنگ»
از آن جا که محور اساسى بحث تاثیر فرهنگ زمانه بر قرآن کریم است، ضرورى است این واژه مورد بررسى قرار گیرد. فرهنگ یعنى مجموعه تعلیم و تربیت و عقل و خرد و دانش و حکمت و هنر و معرفت یک انسان یا یک جامعه که در رفتار و نحوه زندگى و شکل حیات او تجلى کرده و در عمق جان او نفوذ کرده و همه اعمال و کردار او را متأثر از خود مىسازد. و در واقع، فرهنگ مجموعه بینشها و گرایشها و ارزشهاى یک ملت است.
قبول عناصر مثبت فرهنگ
اگر مراد از فرهنگ زمانه عرب موضعگیرىهاى فکرى و هنرى و آداب و سنن و رسوم اجتماعى است، این شامل خرافات و مطالب باطل و شرکآلود نیز مىشود، در این صورت، باید گفت که قرآن کریم متأثر از این فرهنگ نشده است؛ چرا که باطل در قرآن راه ندارد: «لَا یَأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ»؛ حتى در موارد متعددى، با این عناصر فرهنگى مقابله کرده است؛ مثل مذمت زنده به گور کردن دختران و یا عقیده به بت پرستى و شرک.
آنچه نزدیک به صواب به نظر مىرسد این است که بگوییم قرآن کریم با عناصر فرهنگ زمان خویش سه گونه برخورد داشته است.
اولین برخورد آن است که قرآن عناصر مثبت فرهنگى عرب را، که ریشه در ادیان ابراهیمى داشته و براساسى صحیح بوده، پذیرفته، آنها را پیرایش کرده و تکامل بخشیده است. مثال آن در احکام، مسأله حج ابراهیمى و لعان است و از همین قبیل، در عقاید، اعتقاد به جن، سحر و مانند آن است.
البته لازم به یادآورى است که عدم اعتقاد برخى از عالمان یا علوم امروزى به ماوراى طبیعت (اعم از خدا، جن، فرشتگان و ...) دلیل بطلان این عقاید نمىشود؛ زیرا این مطالب حقایق دینى است که در جاى خود و به روش خاص آنها، مستدل شده است، هر چند که در اصل این ادعا سخن بسیار مىتوان گفت؛ چرا که علوم «فرا روانشناسى» در جهان امروز به همین مطلب مىپردازد و نه تنها آنها را نفى نکرده، بلکه مورد مطالعه و تحقیق قرار داده است.
همان گونه که صرف احتمال این که در آینده علم، بطلان این مسائل را اثبات مىکند و آنها را از مصادیق تعارض علم و قرآن قرار خواهد داد،
نمىتواند دلیل دست برداشتن از عقاید و ظواهر قرآن باشد. به نظر مىرسد که ناتوانى برخى در پاسخگویى به تعارضات ظاهرى علم و دین باعث طرح این مباحث مىشود، به طورى که براى جلوگیرى از اتفاقى که نیفتاده و چیزى که ثابت نشده، حاضرند زودتر تسلیم شوند و بگویند قرآن در این مسائل تابع فرهنگ زمانه و زبان مردم بوده است.
طرد عناصر منفى فرهنگ
دومین برخورد آن است که قرآن عناصر منفى و خرافات اعراب جاهلى را نمىپذیرد، بلکه با آنها مقابله مىکند و یا نامى از آنها نمىبرد.
قرآن از عصر قبل از نزول قرآن به «الجاهلیةُ الاولى» تعبیر مى1کند و مىفرماید«أَفَحُکْمَ الْجَاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُکْماً؛ آیا حکم جاهلیت را مى1جویند؟ براى گروهى که اهل یقیناند، حکم چه کسى از حکم خدا بهتر است»؟
مثالها و نمونهها
مواردى که از اعتقادات و احکام جاهلى و فرهنگ عرب زمان نزول آیات قرآن بوده و قرآن کریم به مقابله با آنها برخاسته عبارتند از:
عبادت اعراب جاهلى: «وَمَا کَانَ صَلَاتُهُمْ عِندَ الْبَیْتِ إِلَّا مُکَاءً وَتَصْدِیَةً فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا کُنتُمْ تَکْفُرُونَ؛ دعایشان نزد خانه کعبه جز صفیر کشیدن و دست برهم زدن نیست. پس به کیفر کفرى که مىورزیدید، عذاب بچشید».
ردّ قانون ظهار: در دروان جاهلیت، هر کس به زنش مىگفت «ظَهرُکَ عَلىَّ کظهرِ امّی؛ پشت تو بر من، هم چون پشت مادرم است» همسرش بر او حرام مىشد. قرآن کریم در این باره فرمود: «مَّا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِن قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَکُمُ اللّآئِی تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِکُمْ وَمَا جَعَلَ أَدْعِیَاءَکُمْ أَبْنَاءَکُمْ؛ خداوند زنانتان را که نسبت به ایشان ظهار مىکنید، مادران شما نساخت و پسر خواندههایتان را پسر شما قرار نداد».
رد عقاید جاهلانه در مورد جن یا پسر و دختر قراردادن براى خدا: قرآن عقاید مشرکانه و جاهلانه عرب را درباره «اجنه» مردود شمرده و فرموده است: «وَجَعَلُوا لِلّهِ شُرَکَاءَ الْجِنَّ وَخَلَقَهُمْ وَخَرَقُوا لَهُ بَنِینَ وَبَنَاتٍ بِغَیْرِ عِلْمٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا یَصِفُونَ؛ براى خدا شریکانى از جن قرار دادند و حال آن که جنیان را خدا آفریده است. و براى او بدون هیچ دانشى، پسران و دختران ساختند. منزّه و برتر است از آنچه وصفش مىکنند».
تخطئه احکام و آداب جاهلى: قرآن کریم بحیره، سائبه، وصیله و حام را رد مىکند (مائده: 103)، قراردادن نصیب براى خدا، از کشتها و چهارپایان را پندار باطل معرفى مىکند (انعام: 136)، از به فحشا کشاندن کنیزان باز مىدارد (نور: 33)، رباخوارى به‌ویژه به صورت اضعاف مضاعفه را طرد مىکند (آل عمران: 130) و زنده به گور کردن دختران نوزاد را مردود مىشمارد. (انعام: 151/ اسراء: 31/ تکویر: 9- 8)
قرآن عقاید اعراب را در مورد این که فرشتگان دختران خدا هستند، مردود شمرده است.
مذمت اخلاقیات پست جاهلى مثل زنده به گور کردن دختران.
استفاده از فرهنگ زمانه برای تفهیم بهتر مقاصد بلند
اما سومین برخورد آن است که قرآن از زبان قوم و تشبیهات و لغات آنها براى تفهیم بهتر مقاصد بلند خود استفاده کرده است.
پیامبران الهى علیهم‌السلام براى آن که بتوانند مطالب بلند و مفاهیم عالى معنوى و عقلانى خویش را براى مردم عوام بیان کنند، به طورى که آنان با توجه به بىسواد بودن و عدم اطلاع از مسائل علمى، متوجه مقصود آنها شوند، از تشبیهات، استعارهها، کنایههاى رایج و نیز لغات و کلمات معمول در جامعه استفاده مىکردند. به عبارت دیگر، با مردم به اندازه عقل آنان سخن مىگفتند. قرآن نیز این روش را ادامه مىدهد. و این همان چیزى است که تحت عنوان فرهنگ قوم و زمانه از آن یاد مىشود.
به عنوان مثال، محاجّه حضرت ابراهیم(ع) با نمرود و نیز تعبیرات قرآن در مورد دیوانگان و تشبیه میوه زقّوم به سرهاى شیاطین و قَسَمها و نکوهشهاى لفظى و نیز استفاده از لغات دخیل (لغات غیرعربى که جزو زبان عربى آن عصر شده و معمولًا از آنها استفاده مى‌شده) از
این قبیل است.
در این جا، تذکر یک نکته لازم است و آنکه استفاده هر شخص از کنایهها و تعبیرات و عناوین رایج زبان که هر گوینده ناگزیر از به کارگیرى آن است به معناى پذیرش لوازم کلامى و علمى آن نیست. براى مثال، لفظ «دیوانه»، که در فارسى رایج است، به معناى پذیرش دیوزدگى افراد مبتلا به جنون نیست. به عبارت دیگر، قرآن یا هر گویندهاى وجه شبه را قبول ندارد، بلکه از این عناوین به عنوان مشیر استفاده مىکند. و البته این مطلب بدان معنا نیست که قرآن مطالبى ضد علمى بیان کرده است.
نتیجه آنکه شایسته است مسئولان تصمیم گیرنده فرهنگی کشور در رده‌های گوناگون از نحوه برخورد صاحب قرآن را با فرهنگ زمانه مردم عرب الگو برداری کنند تا با حفظ شأن و منزلت قومیت‌ها و فرهنگ‌های گوناگون بتوانند در جهت رشد و تعالی فرهنگ این مرز و بوم گام بردارند. همچنین این الگوبرداری باید در تبلیغ دین در عرصه‌های بین‌الملل نیز مورد توجه قرار گیرد تا صدای آزاده خواهی مسلمانان بیش از پیش به گوش جهانیان برسد.