ما ماه قرآن را به روزه، دعا، طلب آمرزش و استغفار و ... می‌پردازیم. ماهی که میهمان خداوند هستیم و این معنایی وسیع میتواند داشته باشد. قرار گرفتن شب قدر در میان شب‌های رمضان و نیز نزول ملائکه در این شب که نزول دفعی قرآن را به آن نسبت می‌دهند، فضای این ماه را نورانی‌تر می‌کند.
غایت اخلاقی رمضان در قرآن
خداوند در آیه 183 سوره بقره می‌فرمایند: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ: اى کسانى که ایمان آوردهاید روزه بر شما مقرر شده است همان گونه که بر کسانى که پیش از شما [بودند] مقرر شده بود باشد که پرهیزگارى کنید.»
تفسیر مجمع‌البیان در ذیل آین آیه می‌نویسد: جمعى در تفسیر این جمله از آیه شریفه، گفتهاند که به کمک برنامه انسان‌ساز روزه، از گناهان دورى جویید؛ و دستهاى دیگر گفتهاند، منظور این است که با روزه گرفتن، در صف پرواپیشگان قرار گیرید؛ چرا که روزه، مؤثّرترین برنامههاى است که انسان را از گناه و زشتى بازمىدارد، همانگونه که از پیامبر (ص) نقل کردهاند که فرمود: امّت من با روزه گرفتن، بر هوا و هوس خویش چیره مىشوند و به سراغ کارهاى ناروا نمی‌روند.
علامه طباطبایی در حصوص تقوا و در ذیل این آیه چنین می‌آورند: فائده روزه تقوا است، و آن خود سودى است که عاید خود شما مىشود، و فائده داشتن تقوا مطلبى است که احدى در آن شک ندارد، چون هر انسانى به فطرت خود این معنا را درک مىکند، که اگر بخواهد به عالم طهارت و رفعت متصل شود، و به مقام بلند کمال و روحانیت ارتقاء یابد، اولین چیزى که لازم است بدان ملتزم شود این است که از افسار گسیختگى خود جلوگیرى کند، و بدون هیچ قید و شرطى سرگرم لذتهاى جسمى و شهوات بدنى نباشد، و خود را بزرگتر از آن بداند که زندگى مادى را هدف بپندارد، و سخن کوتاه آنکه از هر چیزى که او را از پروردگار تبارک و تعالى مشغول سازد بپرهیزد.
رمضان، تربیت اراده اخلاقی
در قرآن انسان دارای دو جنبه است که میتواند به واسطه یکی از آن دو مدارج بالا را بپیماید و به واسطه دیگری میتواند به پست‌ترین مقام در کائنات نائل شود. این دیدگاه به انسان در نزد برخی از فیلسوفان یونانی نیز وجود دارد. به نظر می‌رسد، نتیجه منطقی اعتقاد به اختیار انسان این است که او میتواند و یا مختار است، یکی از دو خیر یا شر را تا نهایت آن بپیماید.
از این‌رو اراده جایگاه مهمی در حیات اخلاقی دارد، تا ما اراده خیر نکنیم کار خیر نخواهیم کرد. اراده نقش مهمی در تحقق حیات اخلاقی دارد. این بحث در حوزه مباحث اخلاقی سرشتی دینی ندارد. بحث نقش اراده در حیات اخلاقی بحثی فرادینی است. هر انسانی برای اینکه بتواند اخلاقی زندگی کند، باید اراده لازم را داشته باشد. بسیاری از انسان‌ها هستند که کارهای زیادی را می‌خواهند انجام بدهند، اما اراده لازم را برای انجام آن ندارد.
حیات اخلاقی برای انسان از طریق نوعی فرایند آسیب شناسی و اصلاح نفس میسر خواهد شد، به این معنا که یک فرد اخلاقی باید بکوشد تا مدام از رذایل بکاهد و آنها را شناسایی کند. از سوی دیگر فرد جوینده اخلاق باید اراده لازم را برای اصلاح خود و یا تثبیت شرایط زندگی اخلاقی داشته باشد.
ماه رمضان را ماه تقویت اراده خوانده‌اند. مومن با اولین نیاز حیات خود یعنی غذا، مبارزه می‌کند و تامین آن را به تاخیر می‌اندازد. در ماه رمضان انسان از زندگی در حد غریزه خارج میشود، و درهای ورودی به حیاتی الهی را می‌گشاید و البته باقی با اوست که با اراده اخلاقی به آن گام بگذارد یا خیر. از سویی دیگر این خصوصیت برای مومن نه روشی تعلیمی توسط مولایی زمینی که توسط ایمانی الهی میسر میشود. روزه خروج قرار دادن اراده خود در طول اراده الهی است. اراده مومن در ماه رمضان تقویت میشود. شاید گفته شود که اگر انسان نه به نیت روزه بلکه با نیت تقویت اراده نیز روزه بگیرد همان فایده را خواهد داشت، اما نکته مهم این‌جا نقش نیت الهی است که رنگ دینی به عمل می‌دهد. هرچند ممکن است ریاضت اراده انسان را تقویت کند اما صرف اراده قوی منجر به حیات نیک و اخلاقی نمی‌شود. در نظر داشتن خداوند بر اعمال در طول مدت روزه، عنصر دومی است که در ماه رمضان موجبات تقویت حیات اخلاقی را فراهم می‌کند.
تقویت اخلاقی در سایه نظارت الهی
مومن روزه‌دار از سوی دیگر خود را در ذیل نظارت خداوند می‌بیند. هر مهمانی آدابی دراد و آداب رمضان ترک معصیت و گناه است. خداوند که صاحب خانه این مهمانی است، بر بندگان نظارت دارد و با ترک آداب مهمانی، مومن روزه‌دار از سفره‌ای که خداوند در این ماه برای مهمانش پهن کرده است، بی‌بهره خواهد شد. پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند هر کس در این ماه دروغ بگوید روزه‌اش فایده‌ای نخواهد داشت. حضرت فاطمه(س) نیز در حدیثی می‌فرمایند که روزهدارى که زبان و گوش و چشم و جوارح خود را حفظ نکرده روزه‌اش به چه کارش خواهد آمد.
پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند که من برای کامل کردن معارف اخلاقی مبعوث شده‌ام. اگر اخلاق همه دین نباشد، بیشک نقش مهمی در حیات انسانی دارد، بسیاری از محرمات دینی، قبایح اخلاقی نیز هستند، از این‌رو به نظر می‌رسد، ماه رمضان که ماه ترک معاصی است از طریق به یاد‌آوردن خداوند و رویه حاکم در این ماه به نوعی تربیت و تقویت حیات اخلاقی نائل میشود.
اخلاق دینی و سفره میهمانی خدا
باری با تقویت اخلاق دینی مومن بهره‌ای پربار از سفره الهی ماه مبارک رمضان برمی‌گیرد. اگر میهمانی ماه رمضان دستاوردهای مبارک فراوانی چون بازاندیشی دینی، تقویت اراده و ... داشته باشد، بیشک یکی از دستاوردهای مهم این ماه تقویت اخلاق دینی است.
تقویت حیات اخلاقی مومنان در ماه رمضان از طریق به یادداشتن خداوند و از سویی دیگر تقویت اراده که لازمه فعل اخلاقی است، مومنان را در طول سال یاری خواهد کرد که دستاورد مبارک این ماه را به همراه داشته باشند. بیشک قرار نیست ماه رمضان معجزه کند، این ماه فرایندی مکانیکی برای تصفیه روح و تقویت حیات اخلاقی نیست، بلکه فرصتی است که تنها با شناخت آن میتواند کارا باشد.