به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، بخش پژوهشی کمیسیون حقوق بشر اسلامی ایران، هفته اول نخستین مدرسه تابستانی آشنایی با رویکرد مفسران قرآن در زمینه حقوق انسان را در محل دفتر مرکزی کمیسیون و با حضور اساتید مختلف و دانش‌پژوهان علوم قرآنی و محققان حقوقی برگزار کرد.
در هفته اول این دوره تابستانی، طی دو نشست تخصصی جداگانه چهار ارائه بحث انجام شد. در آغاز این دوره محمد حسن ضیایی‌فر، دبیر کمیسیون حقوق بشر اسلامی ایران ضمن توضیحاتی در مورد برنامه‌های آموزشی مستمر کمیسیون در زمینه‌های مختلف حقوق بشر از منظر اندیشه اسلامی، نظام حقوقی ایران و موازین بین‌المللی، اعلام داشت که مدت‌هاست به این نتیجه رسیده‌اند که باید کارهای اساسی در حیطه قرآن پژوهشی وحقوق انسان صورت گیرد، از همین رو برنامه‌هایی در این زمینه تدارک دیده شده است که دوره تابستانی حاضر یکی از برنامه های مورد نظر است و قطعا پس از اتمام این دوره در اواخر تابستان، به مدد الهی باز از ابتدای پائیز برنامه‌های دیگری در همین راستا اجرایی خواهد شد.
ضیایی‌فر افزود: برنامه‌های آتی کمیسیون پس از تابستان برگزاری کرسی‌های اندیشه‌ورزی و مناظره علمی در مورد مباحث مختلف قرآنی وحقوق بشر و تشکیل کارگروه‌های مطالعاتی حول محورهای موضوعی مختلف قرآن وحقوق انسان و جلسات نقد و بررسی کتب منتشره در سراسر جهان اسلام پیرامون این زاویه بررسی و تدارک برنامه‌هایی ویژه موسسات قرآنی مردمی در راستای ایجاد حساسیت تلاش در این زمینه علمی را شامل خواهد شد.
دانش‌پژوهان حقوق در زمینه تفسیر قرآن کار نکرده‌اند
وی افزود: در پیگیری مربوط به هماهنگی این دوره علمی، امور آموزشی کمیسیون با موارد قابل تاملی مواجه شد، از جمله اینکه دریافت که متاسفانه دانش پژوهان رشته حقوق خیلی در این زمینه ها کار نکرده‌اند وتحقیق و بررسی فنی در این زمینه در دستور کار دانشکده های حقوق نیست و نقطه مقابل آن اینکه در مراکز قرآن پزوهشی و موسسات ترویج مفاهیم قرآنی نیز اهمیت‌دهی به مباحث حقوق بشر از دیدگاه قرآن و آرای مفسران مختلف چندان محوریت پیدا نکرده و اصلا جزو موضوعات جدی کار پژوهشی یا آموزشی آنها نیست به همین جهت از هر دو سو، نوعی بی تفاوتی و انفعال نسبت به این حوزه فکری مورد نیاز بشر معاصر، کاملا محسوس است.
ضیایی‌فر تصریح کرد: از این رو، برگزاری چنین دوره هایی از ضرورت هاست تا بتدریج بتوانیم تحرک لازم را در فعالان حقوقی و قرآنی ایجاد کنیم که به بررسی ابعاد مختلف پرسش های بشر معاصر در زمینه حقوق بشر بر اساس قرآن بپردازند وی در پایان ، یاد آوری نمود که در هفته اول این دوره مباحث پایه در مطالعات قرآنی مطرح می‌شود واز هفته دوم بحث‌های حقوقی قرآنی ارائه خواهد شد.
ویژگی‌های دوران نزول وحی و مختصات دین حنیف
پس از اظهارات دبیر کمیسیون، اولین نشست تخصصی این دوره آموزشی پیرامون موضوع «آشنایی با تاریخ قرآن کریم ونزول وتدوین آیات در سال‌های مختلف وتئوری‌های نوشتاری وگفتاری ذی‌ربط» آغاز شد.
سخنران اول جعفر نکونام، عضو هیئت علمی دانشگاه قم گزارشی از ویژگی‌های دوران نزول وحی و مختصات دین حنیف که منتسب به حضرت ابراهیم(ع) است وعلی القاعده پیامبر اسلام قبل از مبعث، به این دین اعتقاد داشته اند، ارائه کرد.
نکونام به طرح خصوصیات نزول آیات الهی بر پیامبر اسلام پرداخت و گفت: در دین حنیف شریعت‌های گوناگون الهی مورد شناسایی قرار گرفته‌اند و پیروان همه شریعت‌ها باید در پی سبقت گرفتن در کار نیک باشند. در دین حنیف جوهره آموزه‌های ابلاغ شده الهی به بشر مبتنی بر فطرت ذاتی انسان است و فطرت مشترک بین همه فرهنگ‌های بشری است واز امور غیر قابل تغییر بشر محسوب می شود و قرآن برخی از سنن اجتماعی ماقبل نزول را تائید کرده و بدین طریق نشان داده که خداوند احکام عقلایی وسیره اجتماعی قابل انطباق با معیارهای کلی دین را امضا می کند.
وی با بیان اینکه نزول آیات الهی در جهت پاسخگویی به مسائل مختلف مطرح شده در زمان پیامبر بوده است وشان نزول هر آیه در فهم آن بسیار حائز اهمیت است، گفت: فهم ما از دین متناسب با تحولات زمانه ونیازهای بشر قابل تکامل است. نباید در فهم معنای قرآنی جمود در ظاهر نشان داد، اینکه نیازمند تفسیر مرتب فراتاریخی از قرآن هستیم در عین اینکه در موارد متعدد باید آیات را در چارچوب تاریخ خاص نزول مورد توجه قرار داد تا با لحاظ این هر دو روش حقائق قرآنی را بهتر دریابیم.
تبعات نظریه‌های نوشتاری بودن یا گفتاری بودن قرآن کریم بر مباحث حقوقی
سخنران دوم نشست اول تخصصی این دوره محسن آرمین پژوهشگر علوم قرآنی ومولف آثار متعددی در این زمینه بود که دیدگاه‌های مختلف در زمینه نوشتاری بودن یا گفتاری بودن قرآن کریم و آثار هر یک در فهم قرآن و اثرگذاری‌هایی که بر مباحث حقوقی دارد را برشمرد.
آرمین در تبیین نظریه گفتاری بودن قرآن کریم، گفت: این نظریه با انتشار آخرین اثر حامد ابوزید پس از فوت وی برجستگی پیدا کرد اگرچه قبل وی نیز برخی از شخصیت های علمی در جهان اسلام از جمله محمد ارکون یا در کشور خود ما مرحوم آیت‌الله معرفت به این مباحث ورود کرده و نکاتی را متذکر شده بودند.
وی با بیان اینکه نظریه حامد ابوزید برداشت‌ها و قرائت‌های مختلف وجود دارد که برخی رادیکال است، گفت: تیم قرائت‌ها ادعا دارند که قرآن صرفا یک سلسله گفتار است نه یک متن و دیگر تفسیر قرآن به قرآن بی‌مورد است.
آرمین افزود: برخی قرائت معتدلی از دیدگاه ابوزید دارند، چنانچه خود وی چنین برداشتی از متن نوشته ابوید دارد و نتیجه این برداشت آن است که قرآن هم گفتار است و هم متن و با توجه به اقتضائات این ماهیت دوگانه، باید قرآن را فهمید و تفسیر نمود.
وی با بیان اینکه ابوزید نخواسته سرشت متن بودن قرآن را کامل نفی کند، چرا که خود فهم آیه به آیه را انجام داده واز آن نتایج موضوعی مختلفی گرفته است، گفت: ارائه کننده دیدگاه گفتاری بودن قرآن قبل از فوت فرصت نیافته که حرف آخر خود را بزند و ابعاد مختلف دیدگاه خودرا روشن سازد.
آرمین در بخش آخر سخنرانی اش نقدهایی را بر نظریه گفتاری بودن قرآن وارد کرد و گفت: اگر قرائت اعتدالی از نظریه یاد شده داشته باشیم و به ماهیت متن وگفتاری بودن قرآن توجه کنیم، خیلی به فهم ما از قران کمک خواهد کرد و حقوقدانان مسلمان و فق‌های اسلامی بهتر خواهند توانست راهگشای پرسشهای مطروحه در زمینه حقوق انسان مبتنی بر کلام الهی باشند.
معرفی روش و سیر تطور مکاتب تفسیر قرآن
نشست تخصصی دوم به «معرفی روش‌های تفسیر قرآن و مکاتب شکل‌گرفته در این زمینه و سیر تطور تاریخی روش های تفسیر» اختصاص داشت که در این نشست خانم دکتر اعظم پویا استاد دانشگاه تهران و خانم دکتر موسوی دانش آموخته علوم قرآنی و پژوهشگر این رشته ارائه کننده بحث بودند.
شاهد رشد مجدد تفسیر عقلی هستیم
پویا با برشمردن روش‌های تفسیر عقلی، روایی و عرفانی قرآن به عنوان سبک‌های کلی متنوعی که در تفاسیر قرآن بکار رفته است، گفت: ذیل هر یک از این روش‌های کلی مکاتب متنوعی را می‌توان دسته بندی کرد.
وی با بیان اینکه عقل به عنوان ابزار کلی استنباط و فهم مطالب در همه گرایش‌های تفسیری مورد استفاده است، گفت: وقتی سخن از تعارض حق و وحی مطرح می‌شود یا اینکه فلان تفسیر عقلی است، منظور از عقل به معنای منبع تشریع است.
پویا با بیان اینکه امروزه وقتی از عقل به معنای منبع سخن می‌گوئیم، این پرسش را مطرح کرد که آیا معنای این سخن این است که حاصل دانش‌های مختلف بشری در رشته‌های متنوع علمی به عنوان محصول عقل در قبال وحی ملاک قرار می‌گیرد، گفت: کتاب تبیان شیخ طوسی از جمله نقاط اوج تفسیر عقلی در تاریخ تفسیر بوده است. در قرن چهاردهم هجری یا قرن بیستم میلادی دوباره پس از چند قرن افول، تفسیر عقلی شاهد رشد مجدد این رویکرد تفسیری در سراسر جهان اسلام هستیم و گویی متفکران مسلمان در سراسر جهان به این فهم مشترک رسیده‌اند که لازم است با بهره‌مندی همه جانبه از رشد علم و دانش بشر، برای درک کلام الهی جدی‌تر وارد شد .
تفاسیر عقلی منحصر به تفسیر‌های جامع نیست
وی تصریح کرد: در زمانه فعلی دیگر مطالب مهم تفسیری عقل‌گرا را نمی‌توان فقط در دوره‌های جامع تفسیری یافت، گفت: تک‌نگاری‌‌های موضوعی مختلف شکل گرفته که در هر یک نکات مهم تفسیری منعکس شده است و طیف گسترده‌ای از متفکران اسلامی به طور جدی وارد مطالعات قرآن و فهم آن شده‌اند تا پاسخ پرسشهای زمانه را دقیق‌تر بدهند و بخش زیادی از این پرسش‌ها به مباحث حقوق و مسئولیت‌های انسان مربوط می‌شود.
اهمیت آشنایی از دیدگاه‌های تفسیری برای مباحث حقوق بشر
سخنران پایانی هفته اول مدرسه تابستانی یاد شده خانم موسوی بود که به توضیح در خصوص روش تفسیر روایی پرداخت و گفت: در تفسیر روایی فرض بر است است که بدون استمداد از روایات معصومین (علیهم‌السلام) نمی‌توان به کنه قرآن پی برد و البته در میان نحله‌های مختلف روایت‌گرایان نگرش‌های مختلف تخصصی مطرح شده است.
وی با برشمردن نمونه‌های معروف تفسیر روایی از قرن سوم هجری تا کنون، گفت: محققان حقوقی با آگاهی بر جزئیات دیدگاه‌های تفسیری و اینکه هر روش تفسیری چه ویژگی‌هایی دارد، بهتر می توانند از دیدگاه‌های تفسیری برای پیشبرد مباحث حقوقی از جمله حقوق بشر بهره مند شوند.
گفتنی است هفته دوم این دوره آموزشی مباحث تخصصی وارد ارزیابی دوره‌های تفسیری از منظر حقوق انسان و معرفی مطالعات قرآن‌پژوهان با موضوعات مرتبط با حقوق انسان خواهد شد. پنج شنبه 5/6/94 هفته دوم این دوره آموزشی در دفتر مرکزی کمیسیون حقوق بشر اسلامی ایران برگزار خواهد شد و پیش بینی می‌شود که این دوره علی‌رغم اینکه برای چهار هفته پیش‌بینی و برنامه‌ریزی شده است به پنج هفته نیز توسعه یابد تا اساتید بیشتری در این مباحث مشارکت نمایند.