حجت‌الاسلام و المسلمین محمدجواد حسنی، مدرس مرکز تخصصی حدیث و پژوهشگر پژوهشکده در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) گفت: اعتکاف، عبادتی است که تعبد و اخلاص از ارکان اصلی آن به شمار می‌آید و البته این عبادت مستحب با نذر و امثال آن واجب میشود. وی با بیان اینکه این عبادت در اديان گذشته نیز سابقه داشته و در آیات قرآن به آن اشاره شده است، اظهار کرد: روح اعتکاف در همه ادیان، دوری از مظاهر دنیا و قرار گرفتن در مکانی محدود به منظور عبادت خالصانه برای پروردگار است از این رو در چند آیه از قرآن كريم اين موضوع طرح شده و بیان جزئیات آن به سنت محول شده است.
حسنی با بیان اینکه اعتکاف یکی از مظاهر عرفان اسلامی و زهد مشروع است که با راهنمایی معصومان، اصحاب ایشان و فقهای شیعه از تحریف و بدعت حفظ شده است، بیان کرد: امروزه عرفان‌های ساختگی و زهدهای ظاهری گسترش یافته و حتی گاهی لباس اسلامی می‌پوشند، از این رو تفکیک عرفان و زهد اسلامی از عرفان‌های کاذب و تبیین آن برای مردم ضروری است.
وی با اشاره به ریشه واژه اعتکاف گفت: ماده «عکف» در 9 آیه از قرآن به صورت‌های مختلف به کار رفته که در هفت آيه معنای لغوی اعتکاف، يعني «ملازمت» مورد نظر است، اما آیات 125 و 187 سوره «بقره» مربوط به اعتکاف عبادی اسلام است.
حسنی عنوان کرد: علامه مجلسی که در کتاب بحارالانوار در ابتدای هر بحث، آیات مرتبط را مطرح و سپس به ارایه روایات می‌پردازد؛ در ابتدای باب اعتکاف فقط به این دو آیه اشاره کرده است.
این محقق ادامه داد: خداوند متعال در آیه 125 سوره «بقره» می‌فرمايد: وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ اَمْناً وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهيمَ مُصَلًّى وَ عَهِدْنا إِلى إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطَّائِفينَ وَ الْعاكِفينَ وَ الرُّكَّعِ السُّجُودِ؛ و به ابراهيم و اسماعيل سفارش كرديم كه خانه‌ام را براى طواف‌كنندگان، اعتكاف كنندگان، ركوع‌كنندگان و سجده گزاران [از هر آلودگى ظاهرى و باطنى] پاكيزه كنيد. بر اساس ديدگاه شيخ طوسی، مراد از معتكفان در اين آيه همان افرادی هستند که در اطراف کعبه به عمل عبادی اعتكاف مشغول‌اند.
مدرس پژوهشکده حدیث حوزه ادامه داد: برخی مفسران اهل سنت معتقدند که منظور از «عاکفین» مجاوران و اهالی مکه هستند که البته قابل نقد است زیرا آيه مورد بحث، چند عبادت شامل؛ طواف، ركوع و سجود را کنار هم آورده است بنابراین اگر مراد از «عاكفين»، اهالی مكه باشد، «اهل مكه بودن» عبادت نيست؛ لذا اين عنوان از سياق آيه خارج میشود، و خروج از سياق نیز نيازمند دليل است.
وی با اشاره به نکاتی که در فضیلت اعتکاف از این آیه برداشت میشود عنوان کرد: انتخاب شریف‌ترین مکان برای اعتکاف یکی از این فضایل است از این رو اضافه‌شدن کلمه «بیت» به «الله» برای ملکیت نیست بلکه اين اضافه برای نشان‌دادن عظمت و شرافت این مکان است و در حقيقت، خداوند بهترین و شریف‌ترین مکان را برای اعتكاف برگزيده است.
این محقق و مدرس حدیث حوزه با اشاره به دومین فضیلت اعتکاف گفت: انجام اعتکاف در مکانی پاک از دیگر ویژگی هاست؛ خداوند دستور می‌دهد تمام آلودگی‌های مادی و معنوی از مسجدالحرام، که مکان معتكفان است، پاک شود و اين خود، فضيلتي براي اعتكاف و معتكفان است و در مقابل، آنان نیز باید طهارت این مکان را حفظ کنند.
وی خدمت به معتکفان را از دیگر فضایل برشمرد و تصریح کرد: خداوند، پيامبر اولوالعزم و خليل خود و پيامبر ديگر و ذبيح خود را مأمور خدمت به معتكفان در مسجدالحرام كرده است؛ فضيلتي كه بزرگی آن قابل وصف نيست همچنین اعتکاف، هم‌سطح محبوب‌ترین عبادات دانسته شده و در كنار عباداتی همچون نماز و حج آمده كه بافضيلت‌ترين اعمال‌اند.
وی با اشاره به آیه 187 سوره «بقره» «أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلى نِسائِكُمْ هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ وَ عَفا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاكِفُونَ فِي الْمَساجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوها كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آياتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ... و در حالى كه در مساجد معتكف هستيد با زنان آميزش نكنيد. اين‌ها حدود خداست، به آن‌ها نزديك نشويد. خدا اين‌گونه آياتش را براى مردم بيان مىكند، تا [از مخالفت اوامر و نواهى او] بپرهيزند» گفت: مفسران اتفاق‌نظر دارند که قسمت پايانی آیه درباره اعتکاف رایج در اسلام است.
حسنی بیان کرد: در اين آيه، اعتكاف در كنار صوم، كه از فروع مهم دینی است، ذكر شده و بيان آيه به گونه‌ای است كه اعتكاف را از فروعات صوم به حساب آورده است همچنین این آیه، بيان چند حكم شرعی درباره اعتكاف در جمله‌ای كوتاه است از جمله اين‌كه در اعتكاف، روزه گرفتن واجب است و احكام روزه در اين‌جا نیز وجود دارد همچنین انجام اعتكاف در مسجد و ممنوعیت مباشرت با زنان در حال اعتكاف است همچنین علاوه بر اين‌ها، مشروعيت اعتكاف با اين آيه ثابت میشود.
حسنی با بیان اینکه شارع مقدس برای برخی عبادات واجب و یا مستحب شرایطی مانند زمان و یا مکان خاصی را تعیین کرده است تصریح کرد: عباداتی مانند حج تمتع نیز مصداق روشن این بیان است که از نظر زمان و مکان دارای محدودیت و لازم است که مناسک حج در زمان و مکان خاص انجام شود. اعتکاف نیز یکی از این عبادات است که برای آن مکانی خاص تعیین شده اما از نظر زمان شرط خاصی نداشته و در تمام زمان‌ها می توان معتکف شد البته برخی زمان‌ها از نظر فضیلت دارای اهمیت ویژه‌ای هستند و یکی از مهمترین زمان‌ها که در سیره معصومان به خصوص پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله مورد تاکید قرار گرفته، ماه مبارک رمضان است.
وی افزود: از پيامبر (ص) نقل شده كه فرمودند: «اِعْتِكافُ العَشْرِ الْاَواخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ يَعْدِلُ حَجَتَيْنِ وَ عُمْرَتَيْنِ»؛ اعتکاف دهه آخر ماه مبارک رمضان، معادل دو حج و دو عمره است. در این روایت اجر معتکف دهه آخر ماه رمضان، برابر با کسی است که دو حج تمتع و دو عمره انجام داده است. اینکه اعتکاف مستحبی با حج تمتع، که تکلیفی واجب است، مقايسه میشود، نشان‌دهنده ميزان اهمیت این عبادت در این زمان مخصوص است.
مدرس و پژوهشگر پژوهشکده حدیث حوزه با بیان اینکه پیامبر در بسیاری از عبادات، نه فقط با سخن، بلکه با اهتمام و تقید بسیار در انجام آن، اهمیت و فضیلت آن را به اصحاب نشان می‌دادند اظهار کرد: از آن‌جایی که خداوند حكيم در قرآن، پیامبرش را به عنوان «اسوه حسنه» معرفی می‌‌‌کند، همواره مسلمانان در حفظ و عمل به سیره ایشان تلاش می‌کردند.
وی ادامه داد: يكی از عباداتی که رسول‌الله بر انجام آن تأکید و استمرار داشتند، اعتكاف است بنابراین اعتكاف، پيروی از سيره پيامبر و عمل به آيه 21 سوره «احزاب» است.
حسنی با اشاره به روایتی از امام صادق عنوان کرد: امام فرمودند: «كَانَ رَسُولُ‌اللَّهِ إِذَا كَانَ الْعَشْرُ الْأَوَاخِرُ اعْتَكَفَ فِي الْمَسْجِدِ وَ ضُرِبَتْ لَهُ قُبَّةٌ مِنْ شَعْرٍ وَ شَمَّرَ الْمِئْزَرَ وَ طَوَى فِرَاشَهُ؛ زمانی که دهه آخر ماه مبارک رمضان می‌شد، پیامبراکرم در مسجد معتکف می‌شدند و خیمه‌ای برای ایشان برپا می‌کردند و حضرت دامن به کمر می‌بست و بسترشان را جمع می‌کردند.
وی با بیان اینکه رسم هرساله پیغمبر اکرم اعتکاف بوده است افزود: همچنین امام صادق(ع) در روایت دیگری فرمودند: اعْتَكَفَ رَسُولُ‌اللَّهِ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ فِي الْعَشْرِ الْأُوَلِ ثُمَّ اعْتَكَفَ فِي الثَّانِيَةِ فِي الْعَشْرِ الْوُسْطَى ثُمَّ اعْتَكَفَ فِي الثَّالِثَةِ فِي الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ ثُمَّ لَمْ يَزَلْ يَعْتَكِفُ فِي الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ؛ رسول خدا در ماه رمضان در دهه اول معتکف شدند؛ سپس در ماه رمضان دوم در دهه میانی و در ماه رمضان سوم در دهه آخر معتکف شدند و پس از آن همیشه در دهه آخر معتکف می‌شدند.
این محقق و مدرس با بیان اینکه پیامبر اسلام پیش از بعثت نيز در غار حرا معتکف می‌شدند افزود: با بررسي روايات روشن میشود كه پيامبر بعد از هجرت به مدینه، از همان سال اول اعتکاف در مسجد را آغاز كردند و گاهی زمان‌های ديگری اعتكاف می‌کردند اما به تدریج دهه آخر ماه مبارک رمضان زمان ثابتی برای انجام این عبادت شد.
حسنی اظهار کرد: برخي از مستحبات، قابليت قضا دارند و اعتكاف نیز از اين گروه است؛ در نقل آمده است که پیامبر(ص) در سال دوم هجرت، به دلیل حضور در غزوه بدر، موفق به انجام اعتکاف در ماه رمضان نشدند به همین دلیل ايشان در سال بعد قضای اعتكاف سال گذشته را به‌جا آورده و دهه دوم و سوم ماه مبارک را در مسجد معتکف شدند که این مسئله نیز اهمیت اعتکاف در نزد پیامبر(ص) را میرساند.
این محقق تصریح کرد: با توجه به روایات انجام اعتکاف در زمان‌های مختلف جایز است همانطور که رسول خدا ابتدا در دهه اول ماه مبارک رمضان معتکف می‌شدند و به تدریج دهه آخر ماه مبارک را برای این عبادت اختصاص دادند. البته از همه روایات استفاده می شود که ماه مبارک بستری مناسبی برای درک ثواب کامل این عبادت است که در برخی روایات درک شب قدر در حال اعتکاف مورد تاکید قرار گرفته و انسان در بهترین حالت و بهترین مکان شب قدر را درک کند.
حسنی با بیان اینکه که علاوه بر ایام‌البیض ماه رجب، اعتکاف دهه انتهایی ماه مبارک رمضان نیز در کشور مورد توجه قرار گرفته و در برخی شهرها احیاء شده است بیان کرد: احیای کامل این عبادت با تمسک به سیره پیامبر نیازمند برنامه‌ریزی و فرهنگ‌سازی گستره است.