شرط فاتحه برای اموات در مقابل قرض‌دادن ربا محسوب می‌شود/ حکم معاوضه طلای کهنه و نو

حجت‌الاسلام والمسلمین اکبر بیگی، مدرس احکام و مسائل شرعی در حوزه علمیه قم و از کارشناسان مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات شرعی، در گفت‌و‎گو با ایکنا، به بیان نکاتی درباره رباخواری و آثار و عواقب وجود آن در اقتصاد کشور پرداخت و اظهار کرد: ربا در اصل به معنای زیادی و بالا آمدن چیزی است و به همین علت به تپه و برآمدگی‌های زمین، ربوه می‌گویند؛ چراکه نسبت به اطراف آن بلندتر است و معامله ربوی را به این علت ربا می‌گویند که نسبت به اصل سرمایه، زیادتر است.

نهی شدید رباخواری در قرآن و روایات
وی ادامه داد: در قرآن کریم در آیات متعددی رباخواری به شدت نهی شده است. به عنوان مثال، خداوند متعال در سوره مبارکه بقره، آیه 275 فرموده است: «الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ؛ كسانى كه ربا مى ‌خورند، (از گور) برنمى ‏خيزند مگر مانند برخاستن كسى كه شيطان بر اثر تماس‏، آشفته ‏سرش كرده است‏. اين بدان سبب است كه آنان گفتند: داد و ستد صرفاً مانند رباست‏. و حال آنكه خدا داد و ستد را حلال‏، و ربا را حرام گردانيده است‏. پس‏، هر كس‏، اندرزى از جانب پروردگارش بدو رسيد، و از رباخوارى باز ايستاد، آنچه گذشته‏، از آنِ اوست‏، و كارش به خدا واگذار مى ‏شود، و كسانى كه به رباخوارى‏ باز گردند، آنان اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود». خداوند متعال در این آیه شریفه ضمن اینکه عذاب شدیدی را برای رباخواران در نظر گرفته است، به یکی از توجیهاتی که رباخواران برای کار خود بیان می‌کنند هم اشاره فرموده است.
بیگی اظهار کرد: براساس آیات قرآن کریم، رباخوارن گفتند که چه فرقی بین ربا و خرید و فروش وجود دارد؛ چراکه خرید و فروش هم مثل ربا است و اگر در ربا سود هست، در خرید و فروش هم سود هست؛ در حالی‌که خداوند متعال این توجیه را رد می‌کند و معلوم است که فرق‌های بسیاری بین خرید و فروش و ربا وجود دارد.
مدرس احکام و مسائل شرعی در حوزه علمیه قم ادامه داد: همچنین در روایات بسیاری نسبت به ربا نهی شدید وجود دارد. به عنوان نمونه، مرحوم شیخ صدوق(ره) در کتاب «من لایحضره الفقیه» روایتی را از حضرت علی(ع) که ایشان هم از پیامبر اسلام(ص) نقل می‌کند که « لَعَنَ رَسُولُ الله (ص) اَلرِّبا وَ آکِلَهُ و َبائِعَهُ و َمُشْتَریَهُ وَ کاتِبَهُ و َشاهِدَیْهِ».
شخص رباخوار همواره در معرض لعنت خداوند و فرشتگان است
کارشناس مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات شرعی افزود: اشاره این روایت به این است که وظیفه دیگران است که نه تنها کمکی به رباخوار نکنند بلکه وی را از این عمل زشت منع کنند و حتی نویسنده و شاهد بر این عمل نکوهیده نباشند. در روایت دیگری در تجسم این عمل رباخواری در روز قیامت، پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «مَنْ أَكَلَ الرِّبا مَلأَ اللّه عَز َّوَ جَلَّ بَطْنَهُ مِنْ نارِ جَهَنَّمَ بِقَدْرِ ما أَكَلَ» یعنی هرکس ربا بخورد، خداوند متعال، شکم او را از آتش جهنم به آن اندازه که ربا خورده است پر می‌کند.
وی عنوان کرد: همچنین پیامبر اسلام(ص) فرموده است: اگر شخصی، مالی را که از ربا به دست آورده است در راه خداوند انفاق کند، یا از این مال به فقیری کمک و یا نذر کند، خداوند متعال چیزی از عمل وی را نخواهد پذیرفت و تا وقتی که از این ربا در مالش باشد همواره در معرض لعنت خداوند و فرشتگان خواهد بود.

شروط تحقق ربای معاملی
بیگی در ادامه به بیان چند حکم شرعی درباره ربا پرداخت و اظهار کرد: در یک تقسیم کلی از منظر دین مبین اسلام، ربا شامل ربای معاملاتی و ربای قرضی است. در ربای معاملی، دو شرط وجود دارد که شرط اول، اتحاد در جنس است و عرفا اینها یک جنس محسوب می‌شوند؛ مثلا یک من گندم را در مقابل یک کیلو و نیم گندم معاوضه کند؛ هرچند جنس یکی از اینها پست‌تر باشد و مثلا یک کیلو گندم مرغوب را در مقابل یک کیلو و نیم گندم نامرغوب معاوضه کند.
کارشناسان مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات شرعی یادآور شد: شرط دیگر آنکه آن دو جنس با کیل و وزن فروخته شوند. بنابراین در اجناسی که به مشاهده یا به عدد مشخص می‌شود، ربا جاری نمی‌شود؛ مثلا اگر گردو را به عدد می‌فروشند چنانچه بخواهند بیست عدد گردو را در مقابل سی عدد معاوضه کنند، اشکالی ندارد.
حکم معاوضه طلای کهنه و نو
وی به حکم شرعی معاوضه طلای کهنه و نو اشاره کرد و گفت: یکی از موارد ابتلا به ربای معاوضی که بعضا مورد سؤال است، معاوضه طلا با طلا است که ممکن است در طلافروشی‌ها انجام شود؛ بدین صورت که اگر طلای کهنه‌ای را بخواهند با طلای نو معاوضه کنند، چنانچه وزن یکی از اینها نسبت به دیگری بیشتر باشد یا بخواهند مبلغی پول بابت این معاوضه دریافت کنند، این هم ربای معاملی و حرام است.
بیگی تأکید کرد: برای اینکه در این ماجرا، هم مشتری و هم فروشنده دچار ربا نشوند، راه صحیح این است که این دو جنس طلای کهنه و نو با یکدیگر معاوضه نشوند بلکه خرید و فروش، به صورت دو معامله مستقل انجام شود؛ بدین معنا که مثلا فلان مقدار طلای کارکرده وزن شود و قیمت آن مشخص و در مقابل، طلای نو وزن شده و قیمت آن مشخص شود تا معاوضه صورت نگیرد.
قرض در سیره اقتصادی پیامبر اسلام(ص)
وی ادامه داد: قسم دوم ربا، ربای قرضی است که در این نوع ربا، تفاوتی بین چیزهایی که با کیل، وزن یا شمارش است، وجود ندارد بلکه شارع مقدس ربای قرضی را ممنوع و سود حاصل از آن را، هر نوع سودی که باشد حرام کرده است؛ حتی فقها فرموده‌اند اگر انسان قرضی به کسی بدهد و شرط کند که برای اموات قرض دهنده، یک فاتحه بخواند، باز هم حرام است؛ چراکه شرط قرائت فاتحه، خود نوعی سود برای قرض دهنده است.
کارشناس مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات شرعی در پایان عنوان کرد: ربای قرضی دارای دو رکن اساسی است. ابتدا شرط بازپرداخت اضافه از سوی وام گیرنده است. این شرط به هر اسمی حتی اگر هدیه یا شیرینی باشد حرام است و رکن دیگر انتفاع و سودیابی قرض دهنده است؛ بنابراین اگر قرضی صورت گیرد و هیچگونه شرط اضافه‌ای هنگام قرض دادن نباشد اما خود قرض دهنده، هنگام بازپرداخت اصل قرض، مبلغی اضافه‌تر از اصل قرض بازگرداند، نه تنها مانعی ندارد بلکه مستحب است و در سیره رفتاری حضرت رسول اکرم(ص) نسبت به قرض گرفتن این رفتار وجود داشت که در مقابل پولی که قرض می‌گرفت بدون اینکه شرطی شده باشد، مبلغی را به آن شخص پرداخت می‌کردند.
انتهای پیام