وی ادامه داد: کتاب مرجع کتابی است که در حوزه‌های موضوعی و رشته‌های مختلف بتوان به آن رجوع کرد و اگر این حوزه‌های موضوعی با علوم اسلامی مرتبط شد، کتاب مرجع علوم اسلامی است. کتاب عبقات الانوار اگرچه در ظاهر و رسما دانشنامه نیست، اما عملاً مؤلف بسیاری از موضوعات و علوم اسلامی را در آن گنجانده و گنجینه فوق‌العاده‌ای ارائه کرده است.
این استاد دانشگاه گفت: امروز ۱۸ صفر سالگرد رحلت مولف این کتاب؛ مرحوم میر حامد حسین نیشابوری هندی است. او در سال ۱۳۰۶ هجری قمری یعنی ۱۳۶ سال پیش درگذشت. میر حامد حسین از سادات نیشابور است که در هندوستان متولد شد. او عبقات‌الانوار را به زبان فارسی نوشت، چرا که زبان فارسی زبان علمی هند بوده است. زبان فارسی آن دوره در هند یک زبان پیچیده و مغلق بود که فهم آن برای ما ایرانی‌ها قدری دشوار است.
طالعی در ادامه به توضیح وضعیت اسلام در آن دوران تاریخی در هند پرداخت و گفت: اسلام در هند ریشه قدیمی دارد و در زمان‌هایی طولانی حکومت را به دست داشته است و بناهای اسلامی مانند مساجد و مزارهای بزرگ و ساختمان‌هایی که در فضای اسلامی ساخته شده است، نتیجه آن سال‌ها است. در برخی از مناطق هند بزرگ آن زمان، حکومت‌های سنی و در برخی مناطق حکومت‌های شیعی بر روی کار بوده و از دیرباز هند مرکز افکار و ملت‌های غیرمسلمان نیز بوده است.
این محقق افزود: تعامل مسلمانان با غیر مسلمانان در مناطق سنی و در مناطق شیعه با یکدیگر متفاوت بود؛ در مناطقی که حاکمان، سنی بودند تمایل داشتند به رویه خلفای اموی و عباسی با توسل به زور و اجبار، تعداد مسلمان‌ها را زیاد کنند و این اجبار شدید گاه خود را به شکل خشونت نشان می‌داد. در جاهایی که شیعیان بر سر کار بودند رفتار حاکمان همراه با مدارا و ملایمت بود و نتیجه این روش رفتاری، این است که امروزه که اکثر ساکنان هندوستان، غیر مسلمان هستند، روز عاشورا، تعطیل رسمی است و تمام ادیان و مذاهب نسبت به مقام مقدس حضرت سیدالشهدا(ع) ادای احترام می‌کنند. علت این امر به گذشته‌ها و تاریخ هند قدیم بر می‌گردد که حاکمان شیعه با هندوها مدارا می‌کردند و تعامل زیبایی با آنها داشتند و این تجربه تاریخی به عنوان یک برگ زرین هنوز یاد می‌شود.
سردبیر مجله کتاب‌شناسی شیعه اظهار کرد: آنچه بیان شد مربوط به فضای زمان پیدایش کتاب «عبقات الانوار» است. در آن زمان شخصی به نام عبدالعزیز دهلوی که یکی از عالمان سنی منطقه دهلی بود و گرایش وهابی‌گری داشت، کتابی به نام «تحفه اثنی عشریه» نوشت و در این کتاب که دوازده باب بود، در هر باب به رد یکی از اعتقادات شیعه پرداخت. همزمان علمای شیعه با روش مسالمت‌آمیز خود پاسخ علمای سنی را می‌دادند.
طالعی ادامه داد: در قرن دوازدهم شخصی به نام «سید دلدار علی» بروز کرد. او کسی بود که تشیع را در هند دوباره رواج داد و در شهر لکهنو حوزه‌های علمیه تأسیس کرد و شاگردانی تربیت کرده بود. یکی از شاگردانش سید محمد قلی نیشابوری بود که از بزرگان تشیع در هند بود و تألیفات و شاگردان زیادی داشت. ایشان فرزندان دانشمندی داشت که یکی از آنها میرحامد حسین بود و یکی دیگر، اعجاز حسین کنتوری نام داشت. «اعجاز حسین» از کتاب‌شناسان بزرگ شیعه است. درباره او مقاله‌ای نوشته‌ام که در دایره‌المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی در سایت کتابخانه ملی موجود است.
این عضو هیئت علمی دانشگاه قم افزود: فرزند دیگر سیدمحمد قلی، «میرحامد حسین» است. گفتیم عبدالعزیز کتاب «تحفه اثنی عشریه» را نوشت و با لحن تند عقیده امامت شیعه را رد کرد. تعداد زیادی از علمای شیعه به کتاب او جواب دادند، اما هیچکدام از آثار آنها به عظمت و وسعت کار کتاب «عبقات الانوار» نشد، چون میرحامد حسین ۶۰ سال عمر خود را صرف این کار کرد و حاصل کار چنان گسترده شد که عملاً بخش‌هایی از آن ناتمام ماند و طبق نقشه‌ای که میرحامد حسین برای کتاب طراحی کرده بود، فرزندش سید ناصرحسین کارش را ادامه داد. او هم نتوانست کار را به پایان برساند و پسرش سید محمدسعید(یعنی نوه میر حامد حسین) کار را ادامه داد. به عبارتی سه نسل با هم این کتاب را تمام کردند، اما چون طرح و نقشه از آنِ میرحامد حسین است، کتاب به نام او شهرت دارد.
طالعی گفت: او در این کتاب فصل به فصل و جمله به جمله کتاب عبدالعزیز دهلوی را پاسخ داده و آن را نقد کرده است. کار چنان وسیع بود که اگر امروزه چاپ شود ۶۰ جلد می‌شود. کتاب «عبقات الانوار» در زمان خود خیلی مهم بود و اهل علم از آن استفاده کردند، اما در بین عموم خیلی رواج پیدا نکرده، اولا به دلیل اینکه حجم کتاب زیاد بود، ثانیاً به زبان فارسی قدیمی نوشته شد و در آن دوره، چون هند مستعمره انگلیس بود، زبان هند به زبان انگلیسی متمایل شد. کتاب «عبقات الانوار» در ایران هم رواج پیدا نکرد، به دلیل اینکه زبان فارسی هندی، پیچیده و دشوار است و در بین حوزه‌های علمیه نجف هم رواج پیدا نکرد، چون فارسی بود. از طرفی میرحامد حسین، کتاب را پر از حاشیه و با تحقیقات جنبی مفصل نوشته بود.
وی ادامه داد: برخی هم می‌گفتند کتاب «عبقات الانوار» درباره امامت است و به این دلیل آن را کنار گذاشتند و این اشتباه بزرگی است که درباره عبقات مرتکب شدند. این که «عبقات الانوار» را به عنوان یک کتاب مرجع معرفی کردم برای رفع این اشتباه است. «عبقات الانوار» یک دانشنامه در حوزه علوم مختلف اسلامی است و در همه حوزه‌های اسلامی حرف برای گفتن دارد؛ آن هم حرف‌های عمیق و حاصل تتبع فراوان.
طالعی گفت: نتیجه این شد که چون کتاب به دلیل پرشاخ و برگ بودن، خیلی قابل استفاده نبود، شخصی به نام آیت‌الله سید علی میلانی کتاب را بازنویسی کرد. ایشان چنانکه برای من بیان کردند از زمانی که ۱۸ سال داشت و در کربلا طلبه بود، به این کتاب علاقه‌مند شد و در خدمت پدر این کتاب را خواند و همزمان به عربی روان آن را برگرداند و به توصیه پدر این کار را ادامه داد و در نهایت کار ایشان تبدیل به کتابی به نام «خلاصه عبقات الانوار» شد که در ۲۰ جلد چاپ شد و حاصل ۳۰ سال کار بود. نتیجه این شد که حوزه‌های علمیه عربی‌زبان و اسلام‌شناسان اروپایی با این کتاب آشنا شدند.
این استاد دانشگاه افزود: پس از آن مؤسسه فرهنگی نبأ در تهران از سال 70 ترجمه کتاب را شروع و ترجمه آن را در ده جلد قطور، ظرف ۲۰ سال چاپ کرد. در دو سال اخیر نیز خانم دکتر سمیه خلیلی آشتیانی، این کتاب را که خلاصه عبقات بود، در ده جلد در قطع متوسط خلاصه کرد. خلاصه فارسی «عبقات» و تلخیص آن به صورت تمام متن در سایت انتشارات نبأ موجود است. آشنایی با کتاب «عقبات الانوار» یک نیمسال تحصیلی، زمان و آشنایی با محتوای آن، سال‌ها عمر می‌طلبد.
انتهای پیام