مزایا و معایب رویکرد معرفت‌شناسانه به فضای مجازی

 

عبدالله صلواتی،  مؤلف و عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، در ابتدای این نشست اظهار کرد: درباره فضای مجازی کارهای زیادی انجام شده و برخی حالت بازاری به خود گرفته و جنبه دانشی ندارد و از جنبه معرفت‌شناسی به این موضوع نگاه نمی‌کند. بنده در این کتاب سعی کرده‌ام از زاویه خاصی به مسئله نگاه کنم و به معرفت‌شناسی فضای مجازی پرداخته‌ام که در آثار داخلی و خارجی به آن پرداخته نشده است.

 

 

وی ادامه داد: نکته دیگر این است که سعی کرده‌ام از معرفت‌شناسی رایج که حالت فردگرایانه دارد فاصله بگیرم و معرفت‌‌شناسی اجتماعی را مطرح کنم که ظرفیت زیادی برای تبیین فضای مجازی دارد. نکته حائز اهمیت دیگر این است که تحولاتی را که پیرامون فضای مجازی شکل گرفته مورد واکاوی قرار داده‌ام. معرفت‌ شناسی، دو ساحتِ تعریف و تجربهِ زیسته دارد و مورد دوم یعنی حالتِ تجربهِ زیسته یا انضمامی، همان است که کاربران بدون معرفت‌شناسی درگیر فضای مجازی هستند. 

 

صلواتی اظهار کرد: همچنین فقط به توصیف نپرداخته‌ام، بلکه در بخشی از تحول معرفت‌شناختی صحبت کرده‌ام و به راهکارها نیز پرداخته‌ام که مبتنی بر المان‌های معرفت‌شناسانه هستند. اتفاق دیگری که به تحلیل مسئله کمک کرده است، برون‌گرایی و درون‌گرایی در معرفت‌شناسی جدید است. معمولاً معرفت‌شناسی معطوف به درونگرایی است، اما بنده سعی کرده‌ام از رویکردهای برون‌گرایانه معرفت هم به فضای مجازی بپردازم که ظرفیت‌های فوق‌العاده‌ای دارد و به سیستم‌ها توجه می‌کند و از حالت معرفت‌شناسی فردگرایانه فاصله می‌گیرد و ما را وارد عرصه جدیدی می‌کند.

 

عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی یادآور شد: علاوه بر این نگاه‌های مختلف به فضای مجازی را مطرح کرده‌ام. در یک نگاه ابتدایی و خام، فضای مجازی ابزاری است که امکانات و مزایایی در اختیار ما قرار می دهد که قابل چشم‌پوشی نیست. همین الان که فضای مجازی را نقد یا بررسی می‌کنیم در زمینِ فضای مجازی قرار داریم و این نشست را نیز در فضای اسکای روم برگزار می‌کنیم. بسیاری از تحولات دیگری نیز در همین بستر اتفاق افتاده است اما اگر فضای مجازی را صرفاً یک ابزار ببینیم آنگاه در دیدن درست این فضا دچار اختلال می‌شویم.

 

وی ادامه داد: نگاه به ما دوم می‌گوید که درست است فضای مجازی ابزار است اما با فضاهای دیگر فرق دارد و ذهن ما را متحول می‌کند. دیدگاه سوم معتقد است که علاوه بر این موارد، فضای مجازی یک تحول ساده نیست، چراکه اتفاقی که در آن می‌‌افتد این است که جهانی را خلق می‌کند که تار و پود آن متفاوت است. لذا در حالت سوم با جهانی مواجه هستیم که احکام متفاوتی دارد. حالت چهارمی که هنوز خیلی از تحلیل‌ها به آن نرسیده این است که درست که فضای مجازی در حالت سوم، یک جهان دیجیتال را طراحی می‌کند اما وقتی ذهن ما در یک جهان دیجیتال قرار می‌گیرد همانند یک دانه نیست که داخل ظرف قرار بگیرد، بلکه متحول می‌شود و نمی‌‌تواند دیجیتالی فکر نکند و نبیند.

 

 

علی گرانمایه‌پور، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، سخنران بعدی این نشست بود که اظهار کرد: از دهه 90 میلادی کسانی همانند مانوئل کاستلز و سایر نظریه‌پردازان صحبت و بحث‌‌های زیادی درباره فضای مجازی داشته‌اند. رویکرد غالب می‌‌گوید که فضای مجازی مجموعه‌ای از سخت‌افزارهاست که داده‌ها را منتقل می‌‌کند و شعور انسانی در آن دخیل نیست اما دیدگاه دوم، معتقد است که فضای مجازی یک فضای انسانی است که انسان، احساسات خود را در آن منتشر می‌‌کند و تا به امروز هم این دیدگاه وجود داشته است. 

 

وی تأکید کرد: وقتی مطالعات فضای مجازی و دیدگاه‌های مربوط به آن را بررسی می‌کنیم، به اصل نسبی‌گرایی می‌رسیم، اما مبنای نسبیت در فضای مجازی چیست؟ اول اینکه اخلاقیات در فضای مجازی نسبی است و در گفت‌وگوهایی که در میان سیاسیون هم وجود دارد گاه از اینترنتِ پاک صحبت می‌‌شود، اما اخلاق در فضای مجازی بستگی به کاربری دارد که از آن استفاده می‌کند، چراکه برخی راجع‌به موفقیت‌ها و افرادی درباره شکست‌های خود یا ... صحبت می‌کنند.

 

 

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی گفت: نسبی بودن هویت، امنیت و باورهای دینی هم از مواردی است که در فضای مجازی وجود دارد. لذا گاهی در برخی از شبکه‌های اجتماعی از مسائل دینی صحبت می‌‌شود که قبح برخی از مسائل از بین می‌رود. مسئله دیگر نسبی بودن داده‌ها و اطلاعات است. فضای مجازی از منظر گردشِ اطلاعات با سه رویکرد روبه‌روست که رویکرد اول تخریب اطلاعات است و هرچقدر هم اطلاعات واقعی و خالص را منتشر کنیم اما تخریب اطلاعات باعث می‌شود آنچه در ابتدا به عنوان افکار و اندیشه خود منتشر می‌‌کنید تا به دست دیگران برسد با اطلاعات و افکار کسانی دیگر آمیخته ‌شود و ممکن است دیدگاه واقعی منتقل نشود. 

 

وی افزود: دومین رویکرد دادن اطلاعات غلط است و گاهی انسان در فضای مجازی با داده‌های اشتباهی روبه‌روست و حتی بسیاری از نظریه‌های ارتباطات نیز گاهی به اشتباه منتقل می‌شود. اینجاست که انسانِ امروز در مواجهه با این مشکلات دچار توهم دانایی است و تصور می‌کند آنچه از فضای مجازی به دست می‌‌آورد همگی واقعیت است. رویکرد سوم دستکاری اطلاعات است و گاهی با فیک‌نیوز‌ها مواجه هستیم و این دستکاری می‌تواند در تغییر در اصل اطلاعات، عنوانِ سمت افراد یا ... باشد.

 

گرانمایه‌پور یادآور شد: نسبی بودن را در فضای مجازی اینگونه تعریف می‌‌کنیم که در این فضا هیچ چیز مطلقی قابل تصور نیست اما آیا می‌توان نگاه معرفت شناسانه به فضای مجازی داشت؟ بر اساس نظریه جبر تکنولوژیک، انسان نمی‌تواند خود را جدای از تکنولوژی بداند و بسیاری از تکنولوژی‌های جدید، خبر از این می‌‌دهد که فضای مجازی در آینده نزدیک هرچه بیشتر انسانی‌تر می‌شود اما با آنچه در فضای واقعی داریم بسیار متفاوت است. 

 

 

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی تأکید کرد: نگاه معرفت‌شناسانه به فضای مجازی مزایا و معایبی دارد. از جمله مزایایش این است که این نگاه به داشتنِ رویکردِ انسانی به ماهیت تکنولوژی کمک می‌کند و به انسان قدرت آینده‌نگری و برنامه‌ریزی می‌دهد. اما نگاه معرفت‌شناسی، ایده‌آلیستی و گاهی آرمان‌گرایانه است و جایگزین نگاه واقع‌گرایانه می‌‌شود. به نظرم باید هم نگاه ایده‌آلیستی و هم واقع‌گرایانه داشته باشیم. نکته دیگر اینکه نگاه معرفت‌شناسی به فضای مجازی در هر جامعه‌ای متفاوت است. 

 

وی ادامه داد: این کتاب چند ویژگی دارد. اول اینکه یک متنِ روایت‌گونه و داستانی و نیز نگاه فلسفی به ماهیت فضای مجازی دارد. کتاب مفید و مختصر و در حد حوصله مطالعه است و رویکردهایِ نظریِ علمیِ حال حاضر و راهکارهای فردی و نهادی بیان شده است. ایشان سعی کرده‌اند سؤالات اساسی را در حوزه فضای مجازی مطرح کنند که بسیار به فهم بحث کمک می‌کند. همچنین نویسنده موضوعاتی را در زمینه افکار عمومی در فضای مجازی مطرح کرده‌اند. از جمله نقاط ضعف کتاب این است که نگاه بیش از حد فلسفی به فضای مجازی دارد، در حالی‌ که باید نگاهی واقع‌بینانه داشته باشیم. 

 

 

رضا ماحوزی، عضو هیئت علمی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، در ادامه این نشست اظهار کرد: فضای هوشمند سایبری کجا مستقر است و در نهایت چگونه برای خود کسب هویت می‌کند. نویسنده ما را در برابر دوگانه کاربر و فضای مجازی قرار می‌دهد و ایشان را به عنوان سیاستگذاری مهربان می‌‌بینیم که می‌خواهد بیان کند وقتی فرزندتان یا افراد دیگر در مقابل این ابزار هوشمند قرار گرفتند ممکن است متعرض چه موضوعاتی مخصوصاً در حوزه معرفت‌شناسی شوند. سپس راهکارهایی فردی و نهادی به ما می‌دهد تا از این آسیب‌ها به دور باشیم. 

 

وی افزود: ما در فضای مجازی با چنین دوگانه‌ای روبه‌رو نیستیم، بلکه فضای سایبری به زودی اعلام خودمختاری خواهد کرد و دیگر شاهد این دوگانه نخواهیم بود، بلکه با نوعی در هم بافتگی سوژه و شبکه و هویتی چهل‌تکه مواجه هستیم که این هویت، چهل تکه بودن خود را با هویت شبکه‌ای به دست خواهد آورد که آن را از مرزهای زبانی، رسمی، دینی، آئینی و .. فراتر می‌برد و این هویت چیزی غیر از خودِ شبکه نیست و از چنگ سیاستگذاری می‌گریزد. 

 

ماحوزی تصریح کرد: در اینجا با وضعیتی روبه‌رو هستیم که قابل ترمیم یا کدگذاریِ دستوری توسط سیاستگذاران رسمیِ حکومتی نیست. فضایِ سایبر در آینده‌ای نزدیک لایه‌های بیشتری را به لایه‌های کنونی اضافه می‌کند. در شرایط کنونی فضای سایبر سه لایه دارد که اولین مورد لایه زیرین است که بسیاری از برنامه‌هایِ سختِ تجاری و اداری با آن درگیر هستند. لایه دیگر، داده‌های آکادمیک علمی است که در آن شبکه دانشمندان با کمک همدیگر اتفاقاتی را رقم می‌زنند. لایه سوم نیز اخبار و محتواهایی است که روزانه با آن سر و کار داریم. در درون این لایه‌های سه‌‌گانه رفت و آمدهایی در جریان است که اختیار آن لزوماً در اختیار سوژه نیست و سوژه خودِ شبکه است و هویت چهل‌تکه ما به مثابه انسان‌هایی که در درون این شبکه فعالیت می‌کنیم دائماً خود را می‌سازد.