راضیه رحمانی، کارشناس بنیاد ایران‌شناسی در قزوین، در گفت‌وگو با ایکنا از قزوین، تصریح کرد: مجموعه سعدالسلطنه، همان سرای سعدیه یا سرای سعادت به دستور «باقرخان سعدالسلطنه» حاکم وقت قزوین در زمان ناصرالدین‌شاه ساخته شده است، مجموعه سعدالسلطنه، یکی از ارزشمندترین آثار معماری دوره قاجاریه در قزوین محسوب می‌شود.
وی افزود: سید محمدعلی گلریز، قزوین شناس فقید معاصر، این احتمال را مطرح کرده است که این کاروان‌سرا بر روی بقایای باغ سعادت‌آباد صفوی که در آن زمان متروک و به ویرانه تبدیل شده بود ساخته شده است؛ از شروع ساخت این مجموعه زیبای تاریخی، اطلاع دقیقی در دست نیست، اما بر مبنای کتیبه گنبد چهارسوق ساخت این بنا در سال ۱۳۱۲ قمری به پایان رسیده است.
کارشناس بنیاد ایران‌شناسی تأکید کرد: در یک طرف گنبد، عبارت «سنة یونت ئیل» و در طرف دیگر «سنه ۱۳۱۲»، به چشم می‌خورد، علاوه بر این کتیبه، کتیبه دیگری به خط نه‌چندان خوب وجود دارد که این عبارت بر آن نقش بسته است «استاد مهدی چگینی و استا حسن خنجری» که به‌احتمال فراوان، نام سازندگان مجموعه است.
وی اظهار کرد: این بنا، کتیبه دیگری نیز داشته که این ابیات بر آن نقش بسته «هزار و سیصد و سیزده گذشته از هجرت؛ جهان‌پناه امیر عظام عدلیه؛ خدایگان کَرَم سعدالسلطنه عادل، بنا نهاد به قزوین سرای سعدیه» این کتیبه که به‌احتمال فراوان، به خط شیخ محمد مجدالکتاب شالی بوده امروز از بین رفته و اثری از آن باقی نمانده است.
رحمانی بیان کرد: این مجموعه در زمان سعدالسلطنه در اجاره تجار و بازرگانان مختلف بود و پس از مرگ او در اختیار وراث و بازماندگانش قرار گرفت که بعدها آن را به فروش رساندند، مجموعه سعدالسلطنه نقش مهمی در رونق تجارت و دادوستد در قزوین در عصر ناصری داشت و این وضعیت تا جنگ جهانی اول برقرار بود. وقوع این جنگ عالمگیر که موجب اشغال کشور توسط قوای بیگانه شد به فعالیت‌های تجاری در سرای سعدالسلطنه به‌شدت آسیب وارد کرد به‌طوری‌که تا سال‌های پس از آن، امور دادوستد و بازرگانی در آن به‌صورت نیمه‌فعال به حیات خود ادامه داد.
وی افزود: بسیاری از اعیان قزوین همچون خاندان اردکانی، یزدی، عزیزی، هندی، بهروزی و ساروخانی در کاروانسرای سعدالسلطنه به تجارت می‌پرداختند، سرای تومانیانس (قهرمانی) واقع در مجموعه سعدالسلطنه نیز مرکز تجارت عمده ارامنه قزوین بود که بیشتر دادوستد آن‌ها نیز با روسیه انجام می‌شد.
این کارشناس بیان کرد: در جریان جنگ جهانی اول، چند واحد از نظامیان روس در این کاروان‌سرا استقرار پیدا کردند و مدتی بعد، نیروهای انگلیسی جایگزین آن‌ها شدند و بعضی از قسمت‌های مجموعه را به انبار خواربار و محل ذخیره خوراک چهارپایان خود اختصاص دادند.
وی اظهار کرد: در اوایل مشروطیت، مدتی انجمن بلدیه قزوین در این سرا مستقر بود عین‌السلطنه در یادداشت‌های شنبه ۳ محرم ۱۳۲۸ قمری برابر با ۲۵ دی ۱۲۸۸ خورشیدی می‌نویسد: «انجمن بلدیه، در کاروانسرای سعدالسلطنه منزل دارد».
رحمانی تصریح کرد: از دیگر وقایع تاریخی مرتبط با کاروانسرای سعدالسلطنه می‌توان به حضور رضاخان میرپنج(رضاشاه) در سعدالسلطنه اشاره کرد، سال ۱۲۹۹ خورشیدی رضاخان به‌منظور گرفتن پول از تومانیان ارمنی برای قوای قزاق به اینجا آمده بود.
وی ادامه داد: بعد از جنگ جهانی دوم، برخی از حجره‌های کاروان‌سرا به‌صورت غرفه‌های تجاری مستقل در اختیار فرش‌فروشی‌ها و چوب‌بری‌ها قرار گرفت و بعضی دیگر به کارخانه آرد و تولید کشمش اختصاص یافت. عده‌ای از کسبه نیز از حجره‌ها به‌عنوان انبار استفاده می‌کردند.
کارشناس بنیاد ایران‌شناسی تأکید کرد: مجموعه سعدالسلطنه به‌عنوان بزرگ‌ترین کاروانسرای درون‌شهری ایران و خاورمیانه، امروزه به یکی از مقاصد مهم گردشگری قزوین تبدیل شده است. این کاروان‌سرا، یکی از معدود مجموعه‌های تجاری ایران است که چندین سرا، تیمچه، گرمابه، شترخان، راسته و چهارسوق دارد.
وی بیان کرد: مجموعه سعدالسلطنه دارای ۶ سرا، ۲ راسته و ۲ گرمابه است که هر یک به نامی خوانده می‌شود که برخی از این نام‌ها در زمان حیات سعدالسلطنه مرسوم نبوده و در دهه‌های بعد رایج شده است؛ سرای سعدالسلطنه: ۳ هزار و ۷۳ مترمربع مساحت دارد که ۱۵۹۳ مترمربع آن فضای حیاط و باقی، فضای بسته و نیمه‌باز است، در چهار جانب این حیاط، حجره‌های یک طبقه ساخته شده و در ورودی آن از سمت شمال به ضلع جنوب خیابان امام خمینی(ره) قرار دارد.
رحمانی افزود: سرای نگارالسلطنه نیز ۱۴۹۲ مترمربع مساحت دارد که ۲۴۴ مترمربع فضای حیاط و باقی آن، فضای بسته و نیمه‌باز است، این سرا دارای ۲ حجره و ۲ شبستان بزرگ است و درب آن از سمت غرب به راسته وزیر و از شرق به سرای سعدالسلطنه باز می‌شود.
وی یادآور شد: سرای سعدیه نیز از غرب به سرای سعدالسلطنه متصل است، ۳ هزار و ۱۹۵ مترمربع مساحت دارد که ۸۰۰ مترمربع آن را حیاط تشکیل داده و باقی متشکل از فضای بسته و نیمه‌باز است که دارای ۱۰ باب حجره در حیاط و یک گرمابه است، درب ورودی آن نیز از سمت شمال به خیابان امام باز می‌شود.
کارشناس بنیاد ایران‌شناسی اظهار کرد: سرای بهشتیان ۲ هزار و ۱۲۲ مترمربع مساحت دارد و در شمال گرمابه رضوی واقع است؛ ۷۵ متر از این سرا به حیاط اختصاص دارد؛ سرای قهرمانی ۱۸۶۰ مترمربع مساحت دارد که ۷۰۶ مترمربع آن را حیاط دربرگرفته است. این سرا تنها فضایی است که ورودی مستقیم به بیرون مجموعه ندارد و دارای حجراتی دورتادور حیاط و انباری در گوشه جنوب شرقی آن است.
وی با بیان اینکه سرای شترخان نیز ۴ هزار و ۳۷۸ مترمربع مساحت دارد که ۱۲۳۸ مترمربع آن به حیاط اختصاص دارد، گفت: این سرا، زمین مسطحی است دارای آب‌انبار و حوض که در جنوب آن شترخان وسیعی ساخته شده و در بزرگ ورودی آن در جانب مغرب است که به راسته وزیر، روبه روی دیوار شمالی مسجد نبی باز می‌شود. این سرا وسیع‌ترین قسمت مجموعه سعدالسلطنه به‌شمار می‌رود.
رحمانی اظهار کرد: راسته قیصریه و چهارسوق نیز ۳ هزار و ۶۰۰ مترمربع مساحت دارد و در جنوب سرای سعدالسلطنه واقع شده است، در غرب چهارسوق، دالان درازی به نام قیصریه قرار دارد که با در بزرگی به راسته وزیر متصل شده و در سراسر شمال و جنوب آن، حجرات تجاری قرار دارد؛ راسته قیصریه و چهارسوق، ارزشمندترین و زیباترین بخش مجموعه سعدالسلطنه از لحاظ معماری محسوب می‌شود.
وی گفت: راسته وزیر با زیربنایی برابر با ۱۹۲۶ مترمربع در غرب کل این مجموعه قرار دارد و تنها بخشی از این مجموعه است که نقش ارتباط و معبر شخصی را نیز ایفا می‌کند. این راسته از خیابان امام شروع می‌شود و به طور منحنی تا دیوار شمالی مسجد نبی امتداد پیدا می‌کند. راستة وزیر، متشکل از ۴۴ باب مغازه است و در جبهه غربی آن گرمابه رضوی قرار دارد.
این کارشناس بنیاد ایران‌شناسی با اشاره به اینکه گرمابه رضوی ۱۸۰۰ متر مساحت دارد و اکنون دایر نیست، از آنجا که معماری این گرمابه قدیمی‌تر از مجموعه سعدالسلطنه است، افزود: گمان می‌رود که شالوده آن متعلق به عصر فتحعلی‌شاه قاجار و یا پیش از آن باشد؛ گرمابه سعدیه نیز در پایین سرای سعدیه قرار دارد و اکنون دایر نیست.
انتهای پیام