واکاوی روابط ترکیه و رژیم اسرائیل؛ از بحران‌های اقتصادی تا قضیه فلسطین

با آغاز سال 2022، تبادل پیام‌های صمیمانه بین ترکیه و اسرائیل به‌گونه‌ای گسترش یافت که حاکی از وجود حرکت جدی دو طرف برای گشودن صفحه جدیدی در روابط خود بود.  این روابط با آزادی یک زوج اسرائیلی که از اواخر سال گذشته در استانبول در بازداشت به سر می‌بردند وارد مرحله جدیدی شد و در مقابل اسحاق هرتزوگ، رئیس‌ رژیم اسرائیل در میان استقبالی صمیمانه از ترکیه دیدن کرد. با حادثه "ماوی مرمره" (MV Mavi Marmara) روابط دیپلماتیک بین آنکارا و تل‌آویو در سال 2010 به سردی گرایید و دو طرف در سال 2013 تلاش کردند تا روابط خود را احیا کنند، اما در نتیجه تجاوز اسرائیل به غزه در سال 2014 این اتفاق نیفتاد. در سال 2015 دو طرف برای بهبود روابط تلاش‌هایی انجام دادند و تل‌آویو سفیر خود را در آنکارا منصوب کرد، اما آنکارا در تعیین سفیر تردید داشت و به دنبال این بود که شاهد تغییر رفتارهای متجاوزانه اسرائیل در برابر فلسطینیان باشد. طولی نکشید که اسرائیل تظاهراتی را که توسط فلسطینیان در غزه پس از افتتاح سفارت آمریکا در قدس به راه افتاد به‌سختی سرکوب کرد و آنکارا به‌عنوان اعتراض در سال 2018 سفیر اسرائیل را اخراج و تل‌آویو نیز در مقابل کنسول ترکیه را اخراج کرد.

برخی تحلیل گران سیاسی معتقدند که روی کار آمدن بایدن شتاب سیاست خارجی ترکیه در ایجاد روابط با اسرائیل را بیشتر از دوران ترامپ کرده است. موازنه‌های جدیدی که در خاورمیانه در حال شکل‌گیری است، زمینه مناسبی را برای تلاش برای پیشبرد گفتگو بین دو طرف فراهم کرده است. تشدید بحران‌های آمریکا با چین در قضیه تایوان و روسیه در قضیه اوکراین سبب شده است تا حساسیت سیاست خارجی آمریکا نسبت به خاورمیانه کاهش یابد و کشورهای منطقه به ترمیم روابط خود با همسایگان خود رغبت بیشتری داشته باشند. کاهش حضور آمریکا در این منطقه سبب یک نوع همگرایی نسبی کشورهای مختلف خاورمیانه در جهت تأمین منافع سیاسی خود شده است. کاهش تنش‌های منطقه خاورمیانه از جمله مبارزه با توسعه‌طلبی‌های رژیم اسرائیل فرصت را برای ورود آمریکا به صحنه‌های جدید رقابت سیاسی و نظامی در حوزه چین و روسیه فراهم می‌سازد.

در این راستا دولت بایدن از توافقات عادی‌سازی روابط رژیم اسرائیل با کشورهای عربی تحت عنوان پیمان ابراهیم که در سال 2020 باهدف عادی‌سازی روابط بین امارات متحده عربی و اسرائیل (که بعداً بحرین، سودان و مراکش به آن پیوستند) حمایت کرد و از سوی دیگر برای احیای مذاکرات هسته‌ای با ایران به مذاکرات بازگشت. احیای برجام بر اساس سیاست آمریکا دو دستاورد مهم را برای دولت بایدن به همراه می‌آورد، اول آن که نظارت جهانی بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران را تثبیت می‌نماید و دوم آن که با گشایش بازارهای جهانی به نفت ایران میزان وابستگی به نفت روسیه پس از تیرگی روابط غرب با روسیه در پی حمله روسیه به اوکراین کاهش می‌یابد.

آمریکا به‌منظور سد کردن نفوذ ایران در منطقه به دنبال ایجاد یک همگرایی سیاسی، اقتصادی، نظامی و امنیتی در میان کشورهای خاورمیانه و عملی نمودن پیمان ابراهیم در آن است و به همین منظور تحویل گاز مصر از سوریه و برق از اردن به لبنان را از فهرست تحریم‌های اقتصادی خود حذف نمود. روابط جدید ترکیه و رژیم اسرائیل در همین چارچوب قابل ارزیابی است و دو طرف با تجدید روابط اقتصادی و نظامی و امنیتی زمینه را برای توسعه منافع مشترک فراهم می‌سازند.

سیاست خارجی دولت محافظه‌کار بایدن در قبال مسئله اسرائیل و فلسطین در مقایسه با دولت جمهوری‌خواه و جنگ‌طلب ترامپ زمینه را برای تفاهم بیشتر ترکیه با رژیم اسرائیل فراهم نموده است.  انتخابات عمومی مارس 2021 در اسرائیل به حکومت ۱۲ساله نخست‌وزیر بنیامین نتانیاهو پایان داد و در نتیجه دولت ائتلافی جدید در غیاب نتانیاهو توانست گام‌های علمی در ایجاد ارتباط با کشورهای عربی از جمله امارات و عربستان و اخیراً ترکیه بردارد.

رجب اردوغان که به آرزوی احیای یک امپراتوری نو عثمانی جدید از مرزهای چین تا ترکیه بود اکنون با بحران‌های سیاسی و امنیتی در داخل مرزهای خود با سوریه و عراق  کاهش روبرو است و وضعیت اقتصادی ترکیه نیز در پی این بحران‌ها و کاهش ارزش لیر ترکیه به کمترین میزان خود در تاریخ ترکیه سبب شده است تا این کشور به احیای روابط خود با رژیم اسرائیل بپردازد.

شکی نیست که دو طرف انتظاراتی دررابطه‌با عادی‌سازی روابط دوجانبه دارند. ترکیه با برقراری مجدد گفتگوهای دیپلماتیک با اسرائیل در درجه اول به دنبال خروج از انزوای منطقه‌ای و افزایش حضور سیاسی در منطقه خاورمیانه در مقابل رقبای خود، مصر و یونان، به‌ویژه در حوزه مدیترانه است. ترکیه با چنین توافقی منتظر حمایت «لابی‌های» طرف‌دار اسرائیل در واشنگتن است تا روحیه ضد ترکیه در کنگره آمریکا را کاهش دهد.

در 13 سپتامبر 2013، ترکاس، زیرمجموعه ترکی شل، پیشنهادی را برای ساخت یک خط لوله گاز طبیعی از میدان گازی لویاتان تا جنوب ترکیه با هزینه 2.5 میلیارد دلار و قابلیت انتقال 16 میلیارد مترمکعب گاز ارائه کرد. این شرکت با وجود خطرات سیاسی که به دلیل تنش روابط اسرائیل و ترکیه وجود دارد، این پروژه را یک پروژه جذاب توصیف کرد. این اولین بیانیه عمومی یک شرکت ترکیه‌ای برای صادرات گاز اسرائیل به ترکیه است. شرکت‌های مختلف ترکیه، از جمله زورلو انرژی، شریک نیروگاه دوراد در اشکلون، با شرکای لویاتان درباره قرارداد فروش گاز و ساخت خط لوله مذاکره کرده‌اند. کابینه اسرائیل اجازه صادرات بیش از 40 درصد از ذخایر گاز اسرائیل را لغو نکرد.

کنفرانس بین‌المللی انرژی در پافوس، قبرس در سپتامبر 2013 برگزار شد که در آن بریزا، مدیر شرکت  Tercas Oil، برای اولین‌بار در یک کنفرانس عمومی، طرح مفصلی را برای پروژه خط لوله پیشنهادی این شرکت ارائه کرد. بسیاری از بازرگانان اسرائیلی در آن شرکت کردند. این خط لوله 470 کیلومتر از لویاتان تا بندر اسکسان یا مرسین در جنوب ترکیه امتداد خواهد داشت. بیشتر گاز لویاتان در بازار ترکیه که نیاز به منابع جدید دارد استفاده خواهد شد و بخشی از آن به اروپا به‌ویژه یونان فروخته خواهد شد. کوتاه‌ترین مسیر خط لوله باید در منطقه اقتصادی انحصاری یونان بگذرد تا از عبور از خاک سوریه جلوگیری شود. در 22 می 2014، هلدینگ زورلو کار بر روی یک پروژه ۲۰ساله خط لوله دریایی 2.5 میلیارد دلاری برای انتقال گاز طبیعی کشف شده در لویاتان در اسرائیل به ترکیه را آغاز کرد. پیش‌بینی می‌شود این سامانه دریایی سالانه 8 میلیارد مترمکعب گاز را انتقال دهد. پروژه گازرسانی «EastMed» از برنامه‌های راهبردی اسرائیل برای نفوذ بیشتر در اقتصاد اروپا از طریق کرت یونان، قبرس و ترکیه است و بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر سابق رژیم صهیونیستی در سفر به بلغارستان اعلام کرده بود که این کشور یکی از نخستین واردکنندگان گاز اسرائیل خواهد بود. نتانیاهو در حاشیه سفر به بلغارستان تأکید کرد كه قصد دارد موضوع پروژه گازرسانی  « EastMed»  برای صادرات گاز به اتحادیه اروپا را با رهبران كشورهای بالكان به بحث و گفت‌وگو بگذارد.

وی گفت: این پروژه فوق‌العاده و هم اكنون در مرحله ارزیابی صرفه اقتصادی است، اما بررسی‌های اولیه مثبت بوده و معتقدم كه بخشی از این گاز می‌تواند به بلغارستان صادر شود. بحران گاز در کشورهای اروپایی در پی بحران اوکراین سبب شده است تا دولت جدید رژیم اسرائیل پس از نتانیاهو نیز همین سیاست را دنبال کنند. كشورهای اروپا به‌عنوان بازار احتمالی صادرات گاز رژیم صهیونیستی به شمار می‌آیند و رژیم صهیونیستی قرار است گاز را از میادین گازی شرق دریایی مدیترانه به اروپا صادر كند. تصمیم وزارت خارجه آمریکا برای توقف حمایت از پروژه خط لوله گاز EastMed که هدف آن انتقال گاز اسرائیل به اروپا از طریق ترکیه است، فرصت طلایی ژئواکونومیکی را به نفع آنکارا فراهم کرد و آنکارا برای حل مشکلات اقتصادی خود روابط با رژیم اسرائیل را بیش‌ازپیش گسترش داده است. تل‌آویو می‌داند که پروژه خط لوله گاز به اروپا بدون مداخله ترکیه و حل مشکل قبرس امکان‌پذیر نیست. اسرائیل انتظار دارد با ورود ترکیه به طرح راهبردی اسرائیل در حوزه انرژی بتواند این طرح را در صورت تحقق جایگزین طرح‌های پیشنهادی اتحادیه اروپا برای تأمین انرژی جایگزین گاز روسیه نماید و وابستگی اروپا به روسیه در زمینه انرژی را کاهش دهد.

از دیگر زمینه‌های همکاری مشترک ترکیه و رژیم اسرائیل طرح ارتباطات الکتریکی بین‌المللی اوراسیا از مسیر بنادر رژیم اسرائیل به جزیره کرت یونان، قبرس، ترکیه و اروپا است. طرح ارتباطات الکتریکی بین‌المللی اوراسیا یک جایگزین قابل‌اعتماد برای انتقال انرژی در اروپا جهت گسترش بازار انرژی به خارج از مرزهای آن است. این طرح یک پروژه بزرگ زیرساخت انرژی است که هدف آن اجرای یکی از بلندپروازانه‌ترین طرح‌های ارتباطات در جهان معاصر است. علاوه بر این، طرح مذکور به‌عنوان اولین پل انرژی بین اروپا و آسیا، شبکه‌های برق را در دو قاره برقرار می‌کند.

اتصال برق بین Hadera  در اسرائیل و Vasilikos در قبرس یکی از پروژه‌هایی است که توسط اتحادیه اروپا در چارچوب برنامه اتصال اروپا (CEF) تأمین اعتبار شده است. طبق بیانیه مطبوعاتی صادر شده توسط کمیسیون اروپا، مبلغ اختصاص‌یافته برای اتصال Hadera -Vasilikos تقریباً 1.325 میلیون یورو است. کمیسیون اروپا در 17 فوریه 2017 مبلغ 14.5 میلیون یورو را به‌عنوان حمایت مالی برای مطالعات دقیق نهایی قبل از اجرای پروژه تصویب کرد. این پروژه بر اساس یک کابل زیر دریا برای اتصال سیستم‌های برق اسرائیل، قبرس و یونان طراحی شده است. ظرفیت این طرح 2000 مگاوات و طول آن تقریباً 1518 کیلومتر خواهد بود. این طرح شامل سه اتصال است: 329 کیلومتر بین اسرائیل و قبرس، 879 کیلومتر بین قبرس و جزیره کرت و 310 کیلومتر بین جزیره کرت و سرزمین اصلی یونان.

سیستم‌های الکتریکی اسرائیل، قبرس و یونان از طریق جزیره کرت در یونان با کابل‌های جریان دریایی با ولتاژ بالا (HVDC) در زیر دریا به ظرفیت 2000 مگاوات به یکدیگر متصل می‌شوند. در هر ترمینال ایستگاه‌های مبدل منبع ولتاژ (VSC) به‌منظور کمک به تقویت نیروی برق در کشورهای متبوع به‌صورت جریان متناوب مستقر خواهند شد. به علت پیچیدگی ناشی از عمق زیاد دریا و مسافت‌های طولانی بین کشورها و همچنین ماهیت پیوند الکتریکی، به‌کارگیری نوع کابل‌ها و زیرساخت‌های الکتریکی با جدیدترین پیشرفت‌های فناوری همراه است.

درحالی‌که منطقه مدیترانه از تنوع زیادی در فرهنگ‌ها و جمعیت‌ها برخوردار است، بااین‌وجود منطقه مدیترانه مکانی مهم برای همگرایی بین اسرائیل و برخی کشورهای اروپایی نیز است. علاوه بر این بخش انرژی شامل برق و گاز در این منطقه جغرافیایی نیز دارای درجه بالایی از وابستگی کشورهای مختلف به یکدیگر است. به همین علت اسرائیل همچون قبرس و جزیره کرت نمی‌توانند از نظر الکتریکی از بقیه شبکه انرژی اروپا جدا فرض شوند. علاوه بر این، در بخشنامه‌ای از اتحادیه اروپا به کشورهای عضو این اتحادیه آمده است که تا سال 2020 میلادی باید 20٪ مصرف نهایی انرژی از منابع تجدیدپذیر انرژی باشد و به همین دلیل هر کشور عضو باید برنامه‌های عملیاتی را برای اجرای آنها به‌منظور رسیدن به این اهداف تصویب کند. همه این حقایقی نشان می‌دهد که ارتباطات انرژی در حوزه برق در کشورهای اوراسیا در حال تکوین است و اگر ادعا کنیم که همکاری اسرائیل با کشورهای اوراسیا در حوزه برق و اتصالات الکترونیکی یکی از مهم‌ترین راه‌های ارتباط اسرائیل با دیگر کشورهای اوراسیا است به اغراق سخن نگفته‌ایم. این پروژه در ژانویه 2012 میلادی به‌صورت رسمی اعلام شد و از آن زمان تاکنون گام‌هایی توسط اسرائیل در منطقه کرت یونان به‌عنوان یک طرح ارتباطی توسعه‌یافته است.

پیوستن ترکیه به طرح‌های راهبردی اسرائیل در منطقه مدیترانه به‌ویژه در حوزه انرژی حمایت کشورهای آمریکا، عربستان و امارات را نیز به دنبال خواهد داشت و این از مهم‌ترین زمینه‌های همگرایی اقتصادی و امنیتی برای پیوند دادن ترکیه با کشورهای متحد آمریکا در منطقه برای جبران بحران‌های اقتصادی ترکیه بشمار می‌آید.

ترکیه و اسرائیل به دنبال توسعه همکاری در بسیاری از زمینه‌ها مانند تجارت، تبادل اطلاعات، انرژی و همکاری دفاعی هستند، اما علی‌رغم سردی روابط در یک دهه گذشته روابط اقتصادی آنها همچنان ادامه داشته و بر اساس گزارش اتاق اسرائیل، نرخ تجارت بین اسرائیل و ترکیه به 6 میلیارد دلار افزایش‌یافته است.

چاووش‌اوغلو، وزیر خارجه ترکیه گفت که آنکارا تصمیم به بازگرداندن سفیر خود به اسرائیل و ازسرگیری روابط دیپلماتیک با تل‌آویو گرفته است.  او گفت: تصمیم داریم برای اسرائیل سفیر تعیین کنیم و به حمایت خود از مردم فلسطین ادامه خواهیم داد. اظهارات چاووش‌اوغلو وزیر خارجه ترکیه در زمانی ایراد می‌گردد که مردم مسلمان ترکیه همچنان رژیم اسرائیل را دشمن مردم فلسطین قلمداد می‌کنند و احزاب اسلام‌گرای ترکیه با دشمن خواندن اسرائیل به دنبال کسب آرای انتخاباتی بیشتر هستند و خروج از بحران اقتصادی در پی چنین توافقاتی با رژیم اسرائیل می‌تواند محبوبیت رجال سیاسی ترکیه را در افکار عمومی تضعیف نماید.

به همین منظور هم‌زمان با اعلان تجدید روابط دیپلماتیک در سطح سفرا میان طرفین اظهاراتی از مقامات ترکیه در دفاع از حقوق مردم فلسطین جای تعجب ندارد. رسانه‌های طرف‌دار دولت ترکیه این توافق را زمینه‌ای مثبت برای رساندن کمک‌های انسان‌دوستانه ترکیه به مردم فلسطین دانسته‌اند، تا بدین طریق بتوانند افکار عمومی مسلمانان جهان را در جهت منافع حزبی خود سوق دهند. قدرت جریان‌های اسلام‌گرایی چون اخوان‌المسلمین در ترکیه که از مهم‌ترین آرمان‌های آنها دفاع از حقوق مردم فلسطین و مبارزه با رژیم اشغالگر قدس است سبب شده است تا دولتمردان ترکیه توافقات با رژیم اسرائیل را در جهت حمایت از مردم فلسطین تبلیغ نمایند. حضور رهبران حماس در ترکیه می‌تواند یکی از چالش‌های روابط دوستان ترکیه و رژیم اسرائیل باشد و این احتمال وجود دارد که بحران‌های اقتصادی کنونی در ترکیه زمینه را برای محدودکردن فعالیت‌های حماس در آن کشور فراهم آورد. ضمن آن که می‌توان پیش‌بینی نمود که محبوبیت حزب اردوغان در میان اسلام‌گرایان ترکیه به‌شدت کاهش یابد و باید انتظار داشته باشیم که رسانه‌های ترکیه این روابط با رژیم اسرائیل را در جهت منافع مردم فلسطین با ارسال کمک‌های انسان‌دوستانه به غزه برای افکار عمومی توجیه نمایند.