مسجد جامع بجستان متعلق به سال ۸۲۸ هجری قمری است که در آن زمان به شیوه غیرمعمول دو ایوانی ساخته شده است، نه چهار ایوانی و این امر شاید به این دلیل باشد که قبلاً در این محل، مسجدی دو ایوانی و به شیوه مساجد دو ایوانی خراسان وجود داشته که مسجد فعلی بر روی شالوده آن ساخته شده است.
در حال حاضر گویی مسجد بر روی تپه‌ای ساخته شده و کف مسجد در ایوان قبله، پنج متر بالاتر از سطح عمومی زمین‌های اطراف است و احتمال دارد که اختلاف سطح به دلیل انباشت خاک و مصالح ساختمانی مسجدی کهن‌تر در محل باشد. صحن مسجد به شکل مربع و در دو ضلع شرقی و غربی غرفه‌های کم‌عمقی بر صحن اشراف دارند.
ایوان قبله در سمت جنوب غربی واقع است. بر میانه دیوار انتهایی ایوان، محرابی با پوشش نیم‌گنبد مقرنس تعبیه شده است و از میانه دیوارهای جانبی ایوان دو درگاهی با اتاق‌های دو طرف ایوان گشوده می‌شوند. بر خلاف معمول، پوشش ایوان در ابتدا هلالی بوده و در مرمت‌های بعدی قسمت جلو ایوان به طریق طاق پوشش داده شده است. پوشش اتاق‌های جانبی ایوان نیز به طریق طاق ایجاد شده و بر میانه چشمه طاق‌ها گنبدهای کوچک اجرا شده است.
شبستان مستطیل شکل مسجد در سمت غرب به کمک سه ستون و ۶ چشمه طاق پوشش شده و از این جهت با مسجد جامع تون (فردوس) قابل مقایسه است. در شمال غرب و مقابل ایوان قبله، ایوان دیگری است که با سقف هلالی تیزه‌دار پوشیده شده و از انتهای دیوار غربی آن درگاهی به درون تالاری مستطیل شکل باز می‌شود. بر میانه دیوار جنوبی این تالار نیز محرابی تعبیه شده است.
«برنارد اوکین»، اسلام‌شناس و ایران‌شناس ایرلندی و استاد هنر و معماری اسلامی در دانشگاه آمریکایی قاهره به استناد آن محراب، تالار را یک نماز خانه خصوصی فرض کرده است. دالان ورودی مسجد نیز بعد از هشتی به موازات ایوان شمالی و در سمت شرقی آن به درون راه یافته است.
نقشه مسجد از یک‌سو قابل مقایسه با مسجد کبیر یزد و از سوی دیگر مشابه مساجد تون، بشرویه و میبد است و دلیل آن شاید موقعیت مسجد در مسیر راه ارتباطی با آن شهرها باشد.
مسجد جامع بجستان بر خلاف بناهای دیگر عصر شاهرخ تیموری بنایی ساده و بی‌آلایش و شاخص‌ترین اثر مکتوب آن مسجد دو کتیبه سنگی بر پشت ایوان‌های قبله و شمالی است و آن‌طور که از متن مکتوب بر روی کتیبه بر می‌آید مسجد جامع بجستان در عصر شاه عباس صفوی مرمت شده و پس از آن نیز بر اثر زلزله در سال۱۳۴۷ هجری شمسی آسیب دیده و در پنجم آذر ۱۳۸۰ به شماره ۴۵۰۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
شهرستان بجستان، در جنوب استان خراسان رضوی، در فاصله ۵۰ کیلومتری غرب گناباد و ۶۲ کیلومتری شمال فردوس قرار گرفته است.
رجبعلی لباف خانیکی، باستان‌شناس و پژوهشگر تاریخی
انتهای پیام