به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست «پژوهش نافع در علوم انسانی؛ شاخص‌ها، ساز و کارها و کاربست» امروز یکشنبه 27 آذرماه برگزار شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین علی ذوعلم، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در این نشست سخنرانی کرد که گزیده سخنان وی را می‌خوانید:
لازم است به شاخص‌ها و چالش‌های پژوهش نافع در علوم انسانی بپردازیم. بخشی از پژوهش‌ها در این زمینه در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی انجام می‌شود. البته بخشی از پژوهش‌ها هم کمتر نافع هستند و در برخی از پژهش‌ها نیز چندان منفعتی وجود ندارد. تعبیر پژوهش نافع را از تعبیر علم نافع اقتباس کرده‌ایم که در روایات هم به آن اشاره شده است. در قرآن کریم نیز آمده است: «أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَدًا رَابِيًا ۚ وَمِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغَاءَ حِلْيَةٍ أَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ ۚ كَذَٰلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ ۚ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً ۖ وَأَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ ۚ كَذَٰلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ؛ خدا از آسمان آبی نازل کرد که در هر رودی به قدر وسعت و ظرفیتش سیل آب جاری شد و بر روی سیل کفی بر آمد چنانکه فلزاتی را نیز که برای تجمل و زینت مانند طلا و نقره یا برای اثاث و ظروف مانند آهن و مس در آتش ذوب کنند مثل آب کفی برآورد، خدا به مثل این (آب و فلزات و کف روی آنها) برای حق و باطل مثل می‌زند که (باطل چون) آن کف به زودی نابود می‌شود و اما حق چون آن آب و فلز که به خیر و منفعت مردم است در زمین درنگ می‌کند. خدا مثلها را بدین روشنی بیان می‌کند» (رعد/ 17) این آیه برای ما بسیار آموزنده و هشداری جدی است چراکه فرموده است آنچه برای مردم آموزنده باشد ماندگار است و این سنت الهی است. می‌توان گفت اساساً علت ماندگاری مقوله دین هم همین بوده است یعنی بالاترین مقوله‌ای که به نفس انسان‌ها مربوط است دین حقیقی است نه هر چیزی که به اسم دین مطرح شده است.
لازم است پژوهش نافع را بشناسیم تا به آن جامه عمل بپوشانیم. پژوهش را هم باید به دانش و معرفت گره بزنیم. البته برخی بین دانش و علم تفاوت قائل می‌شوند که این درست نیست چون هر دو یکی هستند. معرفت هم با علم تفاوت‌هایی دارد اما آنچه در ادبیات علمی ما با عنوان نور یا ارزش جوهری انسان تلقی شده همان علم است که یکی از صفات خداوند متعال نیز هست. بنابراین باید در جامعه تأکید زیادی بر ارزش علم داشته باشیم و تحت تأثیر برخی فضاسازی‌ها و انتقادات که علیه علوم کنونی غربی وجود دارد، ارزش همه علوم را زیر سؤال نبریم.
پژوهش فعالیتی است که بخشی از آن ذهنی و بخشی علمی به صورت فردی یا جمعی است که در فرآیندی، ما را به کشف یا تغییر امر واقع می‌رساند چون یکی از خصوصیات انسان، خلاقیت است تا زندگی را تسهیل و دستیابی به اهداف را آسان‌تر کند. آنچه در نگاه دینی ما هم مورد توجه است و برای غایت علم و پژوهش بیان شده است بسط، تعمیق و ارتقای انسانیتِ انسان و کمک به رشد وی است. نفعِ معقول نیز به معنای دستاورد و محصولی است که به رشد فردی، جمعی و خانوادگی ما در ابعاد مختلف کمک و موانع رشد را برطرف می‌کند.
به نظر می‌رسد اولین شاخص در پژوهش نافع این است که بتواند ضررها و زیان‌های امروز ما را شناسایی و از ضررهای آینده پیشگیری کند. جامعه ما پر از تضادها و تعارضها و تزاحم‌ها است بنابراین پژوهش نافع باید بتواند آنها را شناسایی و برطرف کند. چون ما در بستر تعارضها و تزاحم‌ها قرار داریم بنابراین در وضعیت خسران هستیم لذا باید ضررها و زیان‌ها را در ابعاد فردی و اجتماعی کاهش دهیم. این در حالی است که بسیاری از پژوهش‌های ما به این نکته توجهی ندارند. فرصت‌سازی و ظرفیتسازی، دیگر خصوصیات پژوهش نافع هستند. ما ظرفیت‌های نامحدودی داریم که این ظرفیت‌ها بسیار مهم هستند لذا اگر یک پژوهش بتواند ظرفیت‌شناسی و ظرفیتسازی کند پژوهشی نافع است.
نکته دیگر اینکه جامعه ما می‌خواهد در پرتو فرهنگ و اندیشه اسلامی رشد کند. در ذیل فرهنگ و اندیشه اسلامی اهدافی برای خودمان تعریف کرده‌ایم که باید به آنها دست پیدا کنیم. از جمله این اهداف، دولت اسلامی و تمدن‌سازی هستند لذا باید شاخص‌های دولت اسلامی را در قالب پژوهش مشخص کنیم و طبعاً دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها باید به صورت جدی به این مسئله بپردازند اما با توجه به تحقیقاتی که بنده داشتم پژوهش دندان‌گیری درباره اینکه دولت اسلامی چگونه تشکیل می‌شود و بتوان از آن راهبرد استخراج کرد، مشاهده نکردم. در زمینه تمدن‌سازی نیز پژوهشی مشاهده نکردم که راهکارها و فرآیندهای مناسبی ارائه دهد بنابراین پژوهش نافع باید بتواند تحقق اهداف نظام را تسهیل کند.
شاخص دیگر برای پژوهش نافع این است که چالش‌ها را تبدیل به نوآوری کند. در این راستا لازم است به پرسش‌های قانع کننده در مخاطب برسد و هم به ارائه راه حل کمک کند. گزاره‌ای شبه بدیهی در ذهن بسیاری از افراد این است که ما هم برای پیشرفت باید همان راه غرب را طی کنیم اما واقعیت این است که ما باید دست به ابداع بزنیم و نهادهای لازم برای پیشرفت را ایجاد کنیم. مسئله دیگر این است که باید نافع بودن را در مؤلفه‌های مختلفی لحاظ کنیم. اولین مؤلفه در مسئله‌شناسی یا موضوع‌شناسی است. گاهی سؤالی را مطرح می‌‌کنیم تا جواب آن را در قالب پژوهش بدهیم اما ابعاد همین سؤال را به خوبی نشناخته‌ایم و بعضاً ناشی از اراده غلطی بوده است لذا علت‌یابی در زمینه سؤال بسیار مهم است.
آیت‌الله جوادی آملی، تعبیر زیبایی به کار می‌برند و می‌گویند بسیاری از شبهات ناشی از شهوات است. به همین جهت پژوهشگر باید کاری طبیبانه انجام دهد چون کار وی صرفاً آکادمیک نیست بلکه ذاتاً کاری فرهنگی است و حتماً باید نگاه فرهنگی را در پژوهش و نافع بودن آن لحاظ کنیم. باید در موضوعات پژوهشی به علت‌ها و ریشه‌ها بپردازیم و صرفاً دنبال درک پیامدها نباشیم و از جو زدگی و ظاهربینی در پژوهش‌ها دوری کنیم همچنین باید شجاعت کافی در پژوهش و بی‌طرفی جناحی را در نظر بگیریم و در تربیت پژوهشگر متعهد هم باید تلاش‌های زیادی انجام دهیم.
انتهای پیام