در یک نگاه کلی این خطبه در سه بخش بیان شده است؛ بخش اول مربوط به اوضاع فرهنگی مردم قبل از بعثت و در بخش دوم به برخی آثار و برکات بعثت پیامبر اکرم(ص) اشاره شده و در بخش سوم نیز حضرت در جمع‌بندی نکاتی را از باب تذکر و تنبّه به مخاطب گوشزد می‌کنند.
در بخش اول امیرالمؤمنین(ع) بیان می‌کنند که فاصله بعثت پیامبر خاتم از پیامبران قبل از خود چون طولانی شده بود و مردم چون از تعالیم و حضور انبیا محروم شده و دور افتاده بودند، بنابراین در خوابی سنگین و طولانی رفته بودند و اوضاع بدی از نظر فرهنگی بر مردم حاکم شده بود تا جایی که در روابط اجتماعی و خویشاوندی آنان نیز نمود پیدا کرده بود و پیامدهای زیادی در نبود پیامبری الهی به‌وجود آمده بود.
سپس امیرالمؤمنین(ع) تشریح می‌کنند که در این اوضاع نابسامان بود که خداوند عزیزترین بنده خود را در میان مردم عرب به رسالت مبعوث کرد که جامعه را سامان بخشید و در پی آن آثار و برکات فراوانی بر مردم سرازیر شد.
در بخش سوم حضرت به تذکراتی رو آورده‌اند که در آنها به اعتبار و عبرت گرفتن از احوال و اوضاع گذشتگان توصیه کرده‌اند. حضرت علی(ع) می‌فرماید انسان باید در احوال گذشتگان خود مطالعه کند و بداند که هر انسان در گرو اعمال خویش است همان‌گونه که پدران و اجداد ما چنین بودند.
حضرت ادامه می‌دهد همان‌طور که ما گوش و چشم و دلی داریم برای شنیدن و دیدن و درک کردن؛ گذشتگان ما نیز چنین بودند و سپس متذکر می‌شود آنچه مهم است این است که انسان باید مراقب باشد که مبادا آنچه گذشتگان را فریفت، شما را نیز بفریبد.
با عنایت به مطالبی که گذشت چه بسا منظور حضرت آن است که مبادا انسان با غفلت و بی‌توجهی از احوال گذشتگان عبرت نگیرد و یا با بی‌اعتنایی به تعالیم و تذکرات انبیا در ضلالت و هلاکت فرو رود.
خلاصه آنکه حضرت در این خطبه مخاطب را تنبه و توجه می‌دهد به اینکه ابتدا در احوال و اوضاع گذشتگان مطالعه و تأمل کند و سپس آثار و برکات تعالیم انبیا را بداند و آنچه گذشتگان را از مسیر بعثت منحرف کرد مایه عبرت خود قرار دهد.
انتهای پیام