نگاهی به پیدایش مساجد در تاریخ اسلام

«مسجد» اسم مکان است، به معنای محل سجده. علت نام‌گذاری «مسجد» به این نام، ارزش و اهمیت جایگاه سجده و تواضع در پیشگاه خداوند تبارک و تعالی است. سجده نماد بندگی و کرنش در برابر حق تعالی است و در لسان العرب به نقل از ابن العرابی آمده است که «مسجد محراب خانه‌ها و مکان نماز جماعت است» و در قلمرو مفاهیم قرآنی نیز مسجد به مکانی گفته می‌شود که خداوند در آن پرستش شود.

 

پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: همانا خانه‌های من در زمین مساجد هستند که نورافشانی می‌کنند به اهل آسمان، همان‌طور که ستارگان برای اهل زمین نور افشانی می‌کنند، خوشا به حال کسی که مساجد خدا خانه‌اش باشد و خوشا به حال کسی که در خانه‌اش وضو بگیرد، سپس مرا در خانه‌ام زیارت کند. آگاه باشید گرامی داشتن زائر بر زیارت شده واجب است و بشارت باد به نور درخشان در روز قیامت برای کسانی‌که در شب‌های تاریک قصد رفتن به مسجد را دارند.

 

مسجد از دیدگاه اسلام نیز، کانون ایمان، تقوا، پاکی، قداست و مرکز تبلور عبودیت و نیایش در برابر پروردگار جهان است، مسجد، مرکز اشاعه فرهنگ اسلامی، مهمان‌خانه خدا در زمین، جایگاه نزول برکات آسمانی، محل آرامش موحدان و تجلی بهشت خدا در زمین است.

 

از تاریخ بنای مسجد پیامبر(ص)، نخستین مسجد اسلام تاکنون چهارده سده گذشته و تاریخ پیدایش مسجد به اندازه قدمت اسلام شده است. در طول تاریخ، مساجد از یک بنای ساده و کوچک به بناهای وسیع، مرتفع و با عظمت تبدیل شده‌اند و هر حکومتی که روی کار آمد ساختن مساجد را مهم‌ترین و ضروری‌ترین برنامه خود قرار داد و هیچ‌کس، چه فرد عادی و چه حکومتی در ساختن مسجد تردیدی نکرد. کسانی‌که مسجد را در دنیای وسیع اسلام بنا کردند مردمی بودند که در پی داشتن فضایی معنوی در این جهان برآمدند و بر آن شدند تا هر آنچه تعلیمات الهی است، تجسم و تحقق یابد.

 

پیش از آنکه اسلام با بعثت پیامبر(ص) تولد یابد، دو مسجد مهم و با عظمت بر روی زمین احداث شده بود، یکی مسجدالاقصی بود و دیگری مسجد الحرام. مسجدالاقصی در بیت‌المقدس با دست حضرت سلیمان(ع) بنا شده بود و دیگر پیامبران بزرگ الهی، آن را تعمیر و تجدید بنا کردند. مسجد الحرام نیز یادگار دو پیامبر بزرگ حضرت ابراهیم و اسماعیل(ع) بود و بر پایه برخی از روایات، حد و مرز این مسجد به همت این دو پیامبر بزرگ تعیین و ترسیم شده است. (درباره تاریخ بنای کعبه برخی بر آنند که کعبه به دست حضرت آدم(ع) بنا و بازسازی شده است).

 

در آغاز هجرت پیامبر اکرم(ص)، پس از خروج از غار ثور و در هنگام ورود به منطقه و محله قبا که تا مرکز شهر یثرب فاصله چندانی نداشت، مردم به استقبال آن حضرت آمدند و در خواست کردند در میان آنان نزول اجلال فرمایند. مسلمانان بنی سالم اگرچه پیش از ورود پیامبر(ص) مکانی برای نماز ساخته بودند، اما هنوز به صورت رسمی افتتاح نشده بود، پس از اصرار مردم، نافه آن حضرت کنار مسجد متوقف شد، پیامبر فرود آمدند و این مسجد با قدوم و حضور رسول الله و ایراد خطبه و اقامه نماز جمعه به طور رسمی افتتاح و تثبیت شد.

 

پس از ورود به مدینه نیز نخستین اقدام آن حضرت ساخت مسجد نبوی بود که مرکز همه فعالیت‌های اجتماعی، سیاسی، دفاعی و حکومتی مسلمانان شد. با بنای مسجدالنبی در واقع نه فقط یک پرستشگاه که دانشگاهی فعال و سرشار از شور و نشاط علمی پی‌ریزی شد. تدریس و بحث در زمینه مسائل دینى و علمى، حتى در زمان پیامبر(ص) نیز منحصر و محدود به این مسجد نبود و در خود مدینه مساجد دیگرى، اگرچه کوچک‌تر و محدودتر از مسجد بزرگ نبوى، فعالیت آموزشى داشتند، بنا به گفته سهیلى، در شهر مدینه علاوه بر مسجدالنبى(ص)، نُه مسجد دیگر بود که در همه آن‌ها با اذان بلال، اقامه نماز مى‌شد.

 

تا روزگار خلیفه دوم که مرزهاى اسلامى از حدود جزیرة العرب فراتر نرفته بود، مسجد النبى(ص) در مدینه و مسجدالحرام در مکه و گاهى نیز خانه اصحاب در آن دیار، مراکز فعال تعلیمات اسلام بود. در اواخر دهه دوم، با افزایش چشمگیر دامنه فتوحات مسلمانان، مرزهاى اسلام از سوى شرق و غرب گسترش یافت و جمع کثیرى به آیین اسلام گراییدند که در زبان و نژاد، با اعراب مسلمان مغایرت داشتند. از این زمان، آموزش زبان عربى براى درک معانى آیات قرآن و تعالیم اسلام در سرزمین‌هاى فتح شده آغاز شد و آن دسته از اصحاب پیامبر(ص) و تابعان ایشان که دعوت به اسلام و تعلیم مبانى دین را بر حضور در صحنه‌هاى پیکار ترجیح مى‌دادند، در مساجد نوبنیاد به آموزش پرداختند. این مساجد ابتدا در شهرهاى کوفه، بصره، حیره و مدائن بنیاد شد.

 

فاصله زمانى آغاز سده دوم تا پایان سده سوم هجرى را مى‌توان عصر فعالیت آموزشى دانشگاه‌هاى عمومى دانست، زیرا دستاوردهاى مسلمانان در مسائل گوناگون علمى و فکرى در این دوره از تاریخ اسلام و نیز آن قسمت از پیشرفت‌هاى اقتصادى، اجتماعى، عمرانى، که پس از استیلاى عباسیان به وجود آمد، تأثیر قابل ملاحظه‌اى در ایجاد هوشیارى و جنبش علمى در مساجد گذاشت. توجه دقیق به اجتماعات و تشکیل جلسات علمى در مساجد بزرگ و مشهور آن زمان و مجامع ممتاز و مناسبى که با شرکت متفکران و دست اندرکاران مسائل تعلیماتى در آن مراکز به وجود آمد، همه دلایل کافى و آشکارى بر میزان پویایى و بارورى فکرى و علمى قابل ملاحظه در آن دوره از تاریخ اسلام است.

 

 

بُعد آموزشی مسجد یکی از ابعاد قابل توجه، برجسته و نمایان آن است. در تمام آن ایام علاوه بر جلسات سخنرانی پیامبر اکرم(ص) که معمولاً پس از نماز جماعت برگزار می‌شد، کلاس‌های آموزشی نیز در اوقات گوناگون از سوی آن حضرت در مسجد تشکیل می‌شد. برگزاری جلسه‌های پرسش و پاسخ، انجام فعالیت‌های فرهنگی نظیر ترویج زکات، آگاه‌سازی مردم از معاملات ناروا، آداب اجتماعی و غیره، همچنین تربیت معلمان دینی نیز از بخش‌های دیگر برنامه‌های پیامبر(ص)، برای مردم بود.

 

ایشان همچنین درباره بنای مسجد و تعیین امام جماعت برای قبایل گوناگون اهتمامی ویژه داشتند. آن حضرت خود در مواردی در امر ساختن مسجد برای برخی از قبایل شرکت می‌جستند. شخصی به‌نام «جابر بن اسامه» می‌گوید: روزی رسول خدا(ص) را همراه با گروهی از یارانشان در بازار مشاهده کردم، از آنان پرسیدم: پیامبر اعظم(ص) به کجا می‌روند، پاسخ دادند: رسول خدا(ص) برای افتتاح مسجدی به میان قبیله تو می‌روند، وقتی به محل خود بازگشتم، دیدم رسول خدا(ص) برای ما مکانی را مختص مسجد، مشخص کرده و چوبی را برای تعیین سمت قبله آن نصب کرده است.

 

از دیگر کارکردهای مهم مسجد در آن زمان می‌توان به پایگاه بندگی و وارستگی بودن آن، دادگستری و مرجع حل و فصل دعاوی، مرکز تصمیم‌گیری‌های سیاسی- حکومتی، مکانی برای دیدار با سایر ادیان، مقر فرماندهی و بسیج نیروهای نظامی، ارائه خدمات درمانی، مرکز اطلاع‌رسانی و حل مشکلات اجتماعی نیز اشاره کرد که هریک به تنهایی، ارزشمند و در راستای بنیادگذاری اسلام بر توحید ناب علمی و عملی، تأثیرگذار و جهت‌بخش شمرده می‌شود. 

 

امروزه با وجود تحولات شگرفی كه در جهان هستی و زندگی انسان رخ داده است و پيچيدگی حاكم بر مناسبات اجتماعی، سیاسی و روابط انسان‌ها، هرگز نمی‌توان انتظار داشت كه همه كاركردهای مساجد در صدر اسلام, بروز و تحقق يابد و آنچه حائز اهميت است انتقال فرهنگ حاكم بر مساجد به ساختارهای اجتماعی و سياسی است تا از رهگذر آن، جهت‌گيری همه فعاليت‌های جامعه، جهت‌گيری الهی و دينی باشد.

 

در تفکر دینی، مدرنیته نوعی تحول است که طی آن، انسان با استفاده از ابزارهای مدرنی که قادر به گشودن راه‌های جدید برای شناخت خود هستند، به تفکر خود عمقی ژرف‌تر داده و با بهره‌گیری از آگاهی‌های افزوده شده، نه‌تنها از ایمان او کاسته نمی‌شود، بلکه بر اعتقاد او به وجود خالق هستی افزوده می‌شود، به عبارت دیگر اگر در گذشته تنها تعدادی از دانشمندان و محققان به دلیل برخورداری از دانش و آگاهی‌های بیشتر، دارای اعتقادات و ایمانی عمیق‌تر بوده‌اند، در عصر مدرنیته این برخورداری از دانش و آگاهی‌ها به دلیل عمومی شدن در کل جامعه رسوخ یافته و پیامد آن ایمانی قوی‌تر خواهد بود و بر این اساس در این عصر، نه‌تنها از کارکردهای مسجد نباید کاسته شود‌، بلکه باید برای مؤثر‌تر شدن آن، اقدامات تأکیدی همه جانبه داشت.

 

از نکات مهم دیگر که باید به آن اشاره کرد این است که امروزه، مسجد به‌واسطه ایجاد ارتباطات مستقیم میان مخاطبان، روابط چهره به چهره و دریافت بازخوردهای فوری، تأثیرات عاطفی، احساسی و روحی قابل توجهی بر مخاطب می‌گذارد و از همین رو دارای قدرت رسانه‌ای قابل توجهی هستند و از مهم‌ترین کانال‌های ارتباط دینی و اخلاقی در جامعه به‌شمار می‌روند که این مسئله باید بیش‌تر از پیش مورد مطالعه، بررسی، به روز‌رسانی و اقدامات عملی قرار گیرد.

 

در عصری که استفاده از ابزارهای الکترونیک و فضای مجازی با توجه به اقتضائات دنیای مدرن، امری ضروری و گریزناپذیر است، متولیان و مسئولان فرهنگی و مبلغان دینی می‌توانند با استفاده از بستر رسانه‌ها و پایگاه‌های وسایل ارتباط جمعی نوین با نوآوری و بهره‌گیری از هنر تبلیغات و ارتباطات تصویری و نوآوری در تبلیغ، ایجاد جاذبه و انتقال پیام‌ها و ارزش‌های اسلامی در کمترین زمان و گستردگی و مشمولیت بیشتر ضمن تشویق، ترغیب و اقناع مخاطبان به‌ویژه جذب حداکثری نسل جدید و جوان بتوانند منجر به ارتقای جایگاه مسجد شوند و ضمن مبارزه با خرافات و انحرافات، در سبک‌دهی زندگی اسلامی و مدیریت امور مسلمانان تأثیرگذار باشند و بتوانند در دستیابی به اهداف، برنامه‌ها و سیاست‌های نظام اسلامی و آرمان‌های تمدن اسلامی موفق‌تر عمل کنند.

 

 

واژه «طراز» در اصل کلمه‌ پارسی «‌تراز» بوده و سپس معرّب شده است. به لباس ویژه‌ای که برای سلطان بافته می‌شود، طراز گفته می‌شده و از همانجا بر هر چیزی که خوب و عالی بوده، این واژه اطلاق شده است و در نهایت، به چیزی که در اندازه و قواره مورد پسند باشد، طراز می‌گویند. مسجد طراز اسلامی عنوانی است که نخستین بار مقام معظم رهبری در پیامی که به نوزدهمین اجلاس سراسری نماز دادند، خواستار رسیدن به چنین مسجدی شده‌اند و منظور از مسجد طراز اسلامی، رسیدن به مسجدی بر اساس قاعده و روش صدر اسلام است.

 

از مطالب یادشده به روشنی درمی‌یابیم که مساجد، در طول تاریخ اسلام، کارکردهای متنوع و متعددی داشته و همواره تأثیرگذار و سازنده بوده‌اند، اما این کارکردها، طی سال‌های اخیر کمتر مورد توجه قرار گرفته و شرایطی ایجاد شده که بیشتر مساجد تنها حکم اماکنی برای عبادت و اقامه نماز پیدا کنند.

 

اکنون جوامع اسلامی همانند دیگر جوامع از ویژگی‌ها و کارکردهای حقیقی مسجد در صدر اسلام بسیار فاصله دارند و برای رسیدن به الگوی مسجد طراز اسلامی نیاز به کم کردن این فاصله‌ها داریم، مسجد طراز اسلامی عهده‌دار نقش‌های مهمی در زمینه عبادی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، نظامی و تربیتی و اموزش و... است و برای تبیین جایگاه و شاخصه‌های مسجد طراز اسلامی باید بازگشتی به صدر اسلام داشت و بررسی کرد که در آن زمان هدف از تشکیل بنای «مسجد» چه بوده و نیات و خواسته‌‌های پیامبر(ص) در مورد مسجد چیست، زیرا مشخص کردن کارکرد مسجد در صدر اسلام می‌تواند بهترین الگو در تهیه و تدوین مسجد جامع طراز اسلامی باشد.

 

مساجد به همه فعالیت‌ها جهت‌گیری الهی می‌بخشند. آن‌ها مردمی‌ترین پایگاه‌های اجتماعی‌اند و بر همین اساس می‌توان با بهره‌گیری بهینه از ظرفیت بالای آن‌ها استفاده شایانی کرد. مساجد و نقش‌آفرینی‌های آن، بهترین دلیل بر جامعیت دین و ارتباط ناگسستنی آن با سیاست و حکومت‌اند و بدیهی است که این مراکز مهم اسلامی برای هرچه پررنگ‌تر کردن کارکردهای خود باید از ساختارها و ظرفیت‌های مختلف جامعه استفاد کنند.

 

مساجد شاید بهترین مکان برای برپایی کرسی‌های آزاداندیشی در سطح جامعه باشند که می‌توانند جایگاهی برای شکل‌گیری گفتمان تئوریک، استراتژیک و عملیاتی در ایرانی اسلامی باشند. مساجد کانون وحدت‌اند، کانونی که می‌تواند تمام اقشار جامعه را در زیر لوای ولایت اسلام، در کنار هم بیاورد. توسعه اسلام در گرو توسعه مساجد است و از این رو باید توجه ویژه به مساجد بیش از پیش در دستور کار قرار گیرد.

 

مساجد در سیره پیامبر اسلام(ص)، عالیه جعفری

کارکرد مسجد در حکمت نبوی، حسین جوان آراسته 

بررسی و شناخت ویژگی‌های مسجد از منظر آیات و روایات اسلامی، راضیه میرزایی 

نقش جهانی مساجد در ایجاد وحدت و پشتیبانی از حرکت انقلابی جهان اسلام، گروه پژوهش‌های کاربردی مرکز رسیدگی به امور مساجد 

تعامل فرهنگی مسجد و جامعه از منظر آموزه‌های دینی، افروغ و همکاران 

بررسی جایگاه مساجد در سیره پیامبر اعظم (ص)،کریم کوخائی‌زاده

نگاهی گذرا به سیمای مسجد طراز اسلامی، عسکری و همکاران

مساجد و ضرورت اهتمام به پایگاه های وسایل ارتباط جمعی نوین، محمد جواد محسن زاده