هنر رضوی؛ مکتبی برای توسعه هنر دینی

محمدجواد استادی، پژوهشگر مطالعات فرهنگی در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان‌رضوی در خصوص ایده «مکتب هنر رضوی» اظهار کرد: ایده «مکتب هنر رضوی» مدلی مفهومی دارد که در این مدل سه ضلع اصلی برای شکل‌گیری هنر رضوی هستند، ضلع اول سیاست‌گذاران عرصه هنر، ضلع دوم نظریه‌پردازان عرصه هنر و ضلع سوم هنرمندان هستند و اگر تعامل بین این سه ضلع به دقت برقرار شود می‌توانیم شاهد باشیم که الگوهایی برای هنرهای مکتب رضوی استخراج شود تا امروز بتواند برای هنرمندان راه‌گشا باشد.

 

وی با بیان اینکه هنر رضوی، مکتبی برای توسعه هنر دینی است و آن را مورد ارزیابی و تبیین قرار می‌دهد گفت: ایده مرکزی که تحت عنوان «مکتب هنر رضوی» مطرح شده و درحال پیگیری است براساس سابقه‌ای تاریخی شکل گرفته است. پس از شهادت امام رضا(ع) و دفن ایشان شاهد این موضوع بودیم که پیرامون مضجع مطهر ایشان هنرمندان در قالب‌های متنوع هنری شروع به خلق آثاری کردند و گرداگرد مزار امام رضا(ع) آثار خود را جلوه‌گر ساختند.

 

استادی ادامه داد: در طول 800 سالی که تا به امروز سپری شده است شاهد این هستیم که به مرور زمان انبوهی از هنرهای متنوع از سوی هنرمندان و عرض ارادت آنها به پیشوای حضرت رضا(ع) با رویکرد زیارت شکل گرفته و آثار متعدد معماری مانند کاربرد رنگ‌ها، نقوش، کتیبه‌ها، کاشی‌کاری‌ها، نقاشی، صنایع فلزی و چوبی و مجموعه هنرهای متعددی که به مرور زمان گنجینه بی‌نظیری را ایجاد کرده، به وجود آورده است.

 

وی به استمرار هنر در حرم مطهر رضوی اشاره کرد و گفت: هنری که افراد در حرم مطهر رضوی می‌بینند در هیچ کجای جهان که هنر اسلامی در آنجا حضور دارد وجود ندارد و ممکن است هنرشان فقط در دوره خاصی حضور و بروز پیدا کرده و سپس از بین رفته است، اما در مجموعه مجمع شریف حضرت رضا(ع) 800 سال به‌صورت مستمر این هنرها وجود داشته و شاید تنها هنر اسلامی در دنیا باشد که پی در پی در دوره‌های مختلف صفوی، قاجار و ... آثار جدیدی خلق شده است.

 

مشاور مدیرعامل مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی افزود: همچنین در بین هنرهای اسلامی، حرم مطهر رضوی مجموعه‌ای است که از تنوع بی‌نظیری برخوردار است و این تنوع را در هیچ جای جهان نمی‌توان دید و پژوهش‌های متعددی انجام شده است که نشان می‌دهد تمام آن چیزی که افراد در حوزه هنر در حرم مطهر رضوی می‌بینند بُعد ملموسی از یک معنای معرفتی بوده که تبدیل به فرم شده است و به همین دلیل افراد تحت تأثیر آن قرار می‌گیرند.

 

وی بیان کرد: روایتی از امام رضا(ع) وجود دارد که می‌فرمایند: «اگر مردم زیبایی‌های کلام ما را می‌شناختند بی‌شک از ما پیروی می‌کردند»، همه ما می‌دانیم که هنر عرصه جلوه‌گری زیبایی است و اگر فرمایش ایشان را به این‌گونه تعبیر کنیم که اگر زیبایی‌های کلام حضرت را بخواهیم جلوه‌گر کنیم بهترین محمل و ابزار برای این کار زبان هنر است، چراکه هنر می‌تواند مبانی و مفاهیم دینی و رضوی را به خوبی جلوه‌گر سازد.

 

 

استادی گفت: با توجه به فرمایشات رهبری، ایشان به استفاده از زبان هنر برای انتقال و ترویج مفاهیم دینی، انقلابی و گفتمانی تأکید دارند و دلیلش این است که هنر زبان امتداد اجتماعی مفاهیم و ارزش‌های بنیادین ما در سطح جامعه است و اگر بتوانیم ارزش‌های دینی و اخلاقی را به کمک هنر تبدیل به قالبی مخصوص کنیم تا مورد استفاده مردم قرار بگیرد و از آن بهره‌مند شوند و اثر هنری بر روح و روان افراد تأثیر بگذارد از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.

 

مشاور مدیرعامل مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی در خصوص وظیفه مکتب هنر رضوی اظهار کرد: امروز وظیفه ما این است که بتوانیم معنا و مفاهیم دینی را به کمک آفریده‌های هنری متعدد در دل زندگی مردم ببریم تا در معرض هنر قرار گیرند و ناخودآگاه یا خوداگاه بتوانند با آن ارتباط برقرار کنند و تحت تأثیر قرار گیرند.

 

 

وی تصریح کرد: در برابر گنجینه ارزشمندی که در حرم مطهر رضوی وجود دارد رسالت‌های مهم را وظیفه‌مند هستیم و باید بتوانیم از گنجینه‌ای که در حرم مطهر رضوی وجود دارد به خوبی نگهداری کنیم. بسیاری از آثار هنری و تاریخی در دنیا هستند که در شرایط بسیار ایمنی نگه‌داری می‌شوند، اما حرم مطهر رضوی مجموعه‌ای زنده و پویا است که عنصر زیارت را برای مردم بازآفرینی می‌کند، بنابراین به هیچ عنوان نباید نگاه موزه‌ای به حرم داشت، زیرا حرم مجموعه‌ای معنایی است و آثار هنری که در آنجا وجود دارند به‌طور طبیعی دائماً در معرض و دسترسی مردم قرار دارد و این موضوع کار را بسیار مشکل می‌کند، بنابراین باید راهکارهایی پیدا کنیم که از این هنر و گنجینه حفاظت کنیم.

 

استادی به اهمیت شناخت هنر در مکتب هنر رضوی اشاره کرد و گفت: ابتدا برای مرمت آثار باید به لحاظ فنی مطالعات جدی داشته باشیم و نخستین گام این است که هنر موجود در حرم را کاملاً بشناسیم، زیرا اگر بر آن اشراف نداشته باشیم امکان صیانت و نگه‌داری آنان نیز وجود ندارد و نکته مهم دیگر این است هنرمندانی که قرار است در نگهداری این آثار کوشا باشند شناخت کامل را از موضوع داشته باشند و مسیری که هنرمندان پیش از آنان رفتند را دنبال کنند و بتوانند معانی و معارف رضوی را در قالب‌های روز به مخاطبان ارائه کنند.

 

وی جایگاه هنر دینی در مشهد را مورد ارزیابی قرار داد و افزود: با توجه به ابعاد مختلفی که اشاره شد بدون تردید می‌توان مشهد را به‌عنوان پایگاه هنر دینی در ایران اسلامی یاد کرد. مشهد مقدس به دلیل وجود مضجع امام رضا(ع) نمونه ممتاز و بی‌نظیری از شکل‌گرفتن هنر اسلامی را به‌صورت پیوسته در پیش گرفته است.

 

مشاور مدیرعامل مؤسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی گفت: همچنین در مشهد با مسئله مهم زیارت مواجه هستیم، زیرا عنصری است که بسیار می‌تواند در قالب‌های مختلف هنری منتقل شود و اگر در جایی بخواهیم هنر دینی شکل بگیرد و تقویت شود بهتر است مبنای معرفتی داشته باشد و قطعاً مهم‌ترین پایگاه زیارت به معنای معرفتی مشهد مقدس است و وجود مسئله زیارت در مشهد و لزوم توجه به سیره و اندیشه امام رضا(ع) در مشهد زمینه‌ای را فراهم می‌کند تا این شهر پایگاهی جدی باشد.

 

وی بیان کرد: حوزه‌های علمیه در مشهد نیز همواره از سابقه جدی تاریخی برخوردار است و انبوهی از بزرگان و علمایی که برای نشر معارف دینی تلاش کردند در حوزه علمیه مشهد بودند و بخش بسیاری از این افراد هم‌اکنون در حرم مطهر رضوی دفن هستند، بنابراین وجود حوزه‌های علمیه و طیف وسیعی از طلاب علوم دینی زمینه‌ای را فراهم می‌کند تا پیوند بین دین و هنر بیشتر شکل بگیرد. مشهد مهم‌ترین پایگاه هنر دینی در کشور است که باید سیاست‌گذاران کلان به این مسئله توجه و الزامات و زیرساخت‌های توسعه این موضوع را فراهم کنند.

 

استادی در پایان گفت: در مکتب هنر رضوی با بازخوانی تاریخ هنر گذشته می‌توانیم به الگویی دست پیدا کنیم که این الگو امروز به ما آموزش دهد که چگونه می‌توانیم این تجربه موفق 800 ساله را به کمک زبان هنر پیاده‌سازی کنیم.