در این نشست، ابتدا امیر احمدنژاد، عضو هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان به معرفی و شرح فعالیت‌های گروه علمی هسته تاریخ‌گذاری قرآن و حدیث پرداخت و اظهار کرد: هسته پژوهشی تاریخ‌گذاری متشکل از دانشجویان و دانش‌آموختگان تحصیلات تکمیلی رشته علوم قرآن و حدیث بوده که کار خود را از سال ۱۳۹۸ آغاز کرده است. این هسته با تشکیل جلسات مستمر هفتگی که اکنون تعداد آن به بیش از ۲۰۰ نشست رسیده، به تعیین تاریخ نسبتاً دقیق نزول سوره‌های قرآن و صدور بعضی از احادیث می‌پردازد.
در ادامه محمدکاظم رحمتی، عضو هیئت علمی بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی که میهمان این وبینار بود، به بررسی و واکاوی کتاب الفهرست از منظر تاریخ‌گذاری پرداخت. این اثر، یکی از مهم‌ترین کتب رجالی شیعه به‌شمار می‌رود که شیخ طوسی در آن نام اندیشمندان شیعی و آثار علمی آنان را گردآوری کرده است.
رحمتی با مقایسه الفهرست شیخ طوسی با کتاب فهرست نجاشی گفت: با مقایسه این دو، این نتیجه حاصل می‌شود که بخش اول کتاب الفهرست، یعنی مطالب طبقه‌بندی‌شده از حرف «الف» تا پایان حرف «ب»، بسیار شبیه به فهرست نجاشی است. با توجه به اینکه الفهرست شیخ طوسی در زمانی تألیف شد که نجاشی هنوز فهرست خود را تألیف نکرده بود، می‌توان چنین نتیجه گرفت که نجاشی در تنظیم فهرست خود از این کتاب بهره برده است.
وی به تشریح مقاطع گوناگون زندگی شیخ طوسی و تأثیر آن بر شرایط حاکم بر فعالیت‌ها و رویکردهای علمی او پرداخت و افزود: زندگی شیخ طوسی به سه دوره قابل تقسیم است؛ دوره اول از تولد تا سال ۴۰۸ هجری که شیخ در نیشابور بود. در این مدت فقه شافعی را نزد عالمان نیشابور فراگرفت و در علم کلام سنی و شیعه مهارت یافت. دوره دوم زندگی او، مصادف با زمانی بود که تصمیم به مهاجرت به بغداد گرفت. شیخ طوسی تا سال ۴۱۳ در بغداد اقامت گزید و از شاگردان ممتاز شیخ مفید شد. او در این ایام، تألیف کتاب «تهذیب‌الاحکام» را آغاز کرده بود. درواقع این کتاب، شرحی بر کتاب «المقنعه» استادش، شیخ مفید بود. پس از درگذشت شیخ مفید، شیخ طوسی به جمع شاگردان سیدمرتضی پیوست و کتاب «الشافی» ایشان را تلخیص کرد. البته این کتاب فقط تلخیص نیست، بلکه شیخ طوسی هم در چینش مطالب، طبقه‌بندی متفاوتی ارائه داد و هم اضافاتی بر آن نوشت.
عضو هیئت علمی بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی ادامه داد: دوره سوم زندگی شیخ طوسی هنگامی است که او مجبور به ترک بغداد شد، نجف را برای ادامه تحصیل برگزید و تا سال ۴۴۹ در این شهر ماند؛ اما شرایط حضور شیخ طوسی در نجف با شرایط اقامتش در بغداد بسیار متفاوت بود؛ چراکه در بغداد عالمی مبرز شناخته شده بود و تا سال ۴۳۶ جزو شاگردان ممتاز سید مرتضی محسوب می‌شد. در آنجا توانسته بود جایگاه و موقعیت مطلوبی پیدا کند و به مرور، به دوران زعامت خود نزدیک شود. علاوه بر این، در بغداد به منابع فراوانی دسترسی داشت، از تمول خوبی برخوردار بود و کتابخانه شاپور در اختیارش قرار داشت؛ اما پس از مهاجرت به نجف، بسیاری از امکاناتش را از دست داد، زیرا نجف شهری محدود در حد یک قلعه بود و از این‌رو، شیخ طوسی در آنجا شرایط تحدیدشده‌ای تجربه می‌کرد. بررسی شرایط شیخ طوسی در نجف، ما را به این نتیجه می‌رساند که کتاب الفهرست در این دوره زندگی شیخ تألیف شده است.
وی سپس به واکاوی محتوای کتاب الفهرست پرداخت و بیان کرد: در این کتاب، شاهد کاهش تعداد اجازات شیخ در نقل احادیث هستیم و مشخص می‌شود که او با سفر به نجف، بسیاری از اجازات خود را از دست داده است؛ اما اجازاتی از ابن‌صلت اهوازی در این کتاب به چشم می‌خورد که به مدت کوتاهی مربوط می‌شود که شیخ در بغداد محضر او را درک کرده است.
رحمتی درباره منابع مورد استفاده شیخ طوسی در تألیف الفهرست گفت: مدرسی طباطبایی در مقدمه کتاب «میراث مکتوب شیعه» بیان کرده که شیخ طوسی از فهرست کهن‌تری برای تنظیم کتاب الفهرست استفاده و به نوعی آن فهرست کهن را روزآمد کرده است. البته در پژوهش‌هایی که صورت گرفت، قرائن بسیاری مشاهده و استقصا شد که صحت این موضوع را تأیید کند.
وی اضافه کرد: شیخ طوسی در این کتاب از الفهرست ابن‌ندیم نیز استفاده کرده است و از مقایسه این دو کتاب چنین حاصل می‌شود که نقل‌قول‌های مندرج از الفهرست ابن‌ندیم، حجم قابل توجهی به خود اختصاص داده است؛ همچنین شیخ طوسی گاهی مطالب مندرج در کتاب خود را بدون تصریح بر نقل قول آن از فهرست ابن‌ندیم نگاشته و گاه در مواردی از آن به‌مثابه منبع یاد کرده است.
این پژوهشگر قرآن و حدیث در خصوص تعیین تاریخ تألیف الفهرست و تاریخ‌گذاری این کتاب تصریح کرد: مهم‌ترین قسمت الفهرست که به تاریخ‌گذاری آن کمک شایانی می‌کند، بخشی است که به زندگی و آثار سید مرتضی می‌پردازد. علاوه بر این، از بررسی متن این کتاب چنین برمی‌آید که تألیف آن بعد از سال ۴۵۸ هجری و در دوره سوم زندگی شیخ طوسی بوده و او آن را بعد از اختیار معرفة‌الرجال و در دوره کهن‌سالی تألیف کرده است.
وی در خصوص روش تاریخ‌گذاری‌ای که در تعیین تاریخ تألیف الفهرست از آن بهره برده است، گفت: روش من در تاریخ‌گذاری این کتاب، مقایسه دقیق دو متن است که منتقدان متن آلمانی همچون شیلر از آن بهره می‌بردند. در مقایسه بین دو متن، کوچک‌ترین تفاوت‌ها معنادار و نشان‌دهنده نکته‌ای است؛ بنابراین در مقایسه الفهرست طوسی و فهرست نجاشی، دلالت‌های متنی مهمی به چشم می‌آید؛ برای نمونه حتی عبارت‌های ترضیه که مورد دخل و تصرف کاتبان قرار گرفته است، می‌تواند حائز اهمیت باشد.
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام