به منظور بررسی چگونگی بهره‌مندی مردم از جایگاه امام رضا(ع) در مدت زمانی که در خراسان و سرزمین ایران حضور داشتند، خبرنگار ایکنا از همدان، گفت‌وگویی با حجت‌‌الاسلام والمسلمین علی الوندی، عضو هسته علمی موسسه کلامی احیاء کرده است که مشروح آن را در زیر می‌خوانیم:
در زمان حضور امام رضا(ع) در خراسان، ایشان از جایگاه بسیار والایی در بین مردم ایران برخوردار بودند. استقبال گسترده و پرشوری که مردم در شهرهای مختلف از ایشان به عمل آوردند، نشان از عمق ارادت و محبت آنها به اهل بیت علیهم‌السلام داشت. این استقبال به ویژه در نیشابور و مرو به اوج خود رسید.
این جایگاه در بین مردم ایران مظاهر و مصادیقی دارند به عنوان نمونه می‌توان به استقبال بی‌نظیر مردمی در این زمینه اشاره کرد. هنگام ورود امام رضا(ع) به شهرهای مختلف خراسان، جمع کثیری از مردم با شور و اشتیاق فراوان به استقبال ایشان می‌رفتند. در نیشابور، استقبال به حدی گسترده بود که مورخان آن را بی‌سابقه توصیف کرده‌اند.
علاوه بر این در نیشابور، امام رضا(ع) حدیث مشهور سلسلة‌الذهب را با سند متصل به پیامبر اکرم(ص) بیان فرمودند که این امر، جایگاه علمی و معنوی ایشان را بیش از پیش در بین مردم تثبیت کرد.
مناظرات علمی حضرت نیز یکی دیگر از مصادیق جایگاه والای ایشان در بین مردم آن زمان است. امام رضا(ع) در مرو، مرکز خلافت عباسی، در مناظرات علمی با علما و دانشمندان ادیان و مذاهب مختلف شرکت می‌کردند و با استدلال‌های قوی و دانش وسیع خود، برتری اسلام و حقانیت اهل بیت علیهم‌السلام را به اثبات می‌رساندند. این مناظرات باعث افزایش آگاهی و اعتقاد مردم به امام شد.
همچنین امام رضا(ع) به دلیل علم، تقوا، سخاوت و حسن خلق، در بین مردم خراسان از محبوبیت و احترام ویژه‌ای برخوردار بودند. ایشان به عنوان یک مرجع دینی و پناهگاه برای مردم به شمار می‌رفتند و در امور مختلف به ایشان مراجعه می‌کردند.
علاوه بر آنچه گفته شد امام رضا(ع) از فرصت حضور خود در خراسان برای تبیین معارف شیعه و گسترش آن در این منطقه استفاده کردند. سخنان و آموزه‌های ایشان، نقش مهمی در تقویت و گسترش تشیع در خراسان و مناطق اطراف داشت.
به طور کلی در زمان حضور امام رضا(ع) در خراسان، ایشان نه تنها به عنوان ولیعهد ظاهری حکومت عباسی، بلکه به عنوان یک رهبر دینی، عالم برجسته و پناهگاه معنوی، از جایگاه بسیار رفیع و نفوذ گسترده‌ای در بین مردم ایران برخوردار بودند و محبت و ارادت مردم به ایشان، یکی از عوامل مهم در تثبیت و گسترش تشیع در این منطقه به شمار می‌رفت.
نحوه مواجهه مردم ایران با امام رضا(ع) در دوران حضور ایشان در خراسان را می‌توان اینگونه تقسیم بندی کرد، اول اینکه رفتاری آمیخته از محبت، ارادت، احترام بود که در مواردی مانند استقبال‌های پرشور از ایشان، تکریم و احترام ایشان به عنوان نواده رسول‌الله(ص) در سرتاسر مسیر و همچنین در خراسان کاملا به چشم می‌خورد.
علاوه بر این مردم بسیاری و خیل عظیمی به بهره‌مندی از علم و دانش حضرت می‌‌پرداختند، به ویژه این اتفاق با شرکت در مجالس مناظراتی که مامون تشکیل می‌داد بروز و ظهور می‌کرد.
سوم اینکه حضور حضرت برای مردم پناهی بود برای حل مشکلات و مسائل چراکه مردم ایشان را به عنوان یک مرجعیت دینی و اجتماعی قلمداد می‌کردند و نوع رفتار خالصانه و متواضعانه امام باعث می‌شد مردم با ایشان احساس نزدیکی و محبت داشته باشند و برای حل و فصل بسیاری از مشکلات به ایشان رجوع نمایند.
مردم ایران در زمان حضور امام رضا(ع) در خراسان، در زمینه‌های مختلفی از وجود ایشان بهره‌مند می‌شدند. این بهره‌مندی هم به صورت مستقیم و از طریق تعاملات روزمره و هم به صورت غیرمستقیم و از طریق تأثیرگذاری معنوی و علمی ایشان بر جامعه صورت می‌گرفت.
اولین و مهم‌ترین آنها بهره‌مندی علمی و آموزشی از ایشان بود. مردم از فرصت حضور امام رضا(ع) برای شنیدن سخنان و آموزه‌های ایشان در زمینه‌های مختلف دین، اخلاق و معارف الهی بهره می‌بردند. بیان حدیث سلسلة‌الذهب در نیشابور نمونه بارز این بهره‌مندی است که نسلی از مردم با این حدیث گرانبها آشنا شدند.
همچنین امام رضا(ع) با صبر و حوصله به سوالات شرعی و اعتقادی مردم پاسخ می‌دادند و ابهامات دینی آنها را برطرف می‌کردند. این امر به ارتقای سطح آگاهی دینی و فهم صحیح احکام اسلامی در جامعه کمک می‌کرد.
علاوه بر این شرکت امام در مناظرات با علما و دانشمندان دیگر ادیان و مذاهب، نه تنها برتری علمی ایشان را آشکار می‌ساخت، بلکه موجب افزایش دانش و بینش مردم نسبت به مبانی اسلام و حقانیت اهل بیت (ع) می‌شد. این مناظرات به صورت غیرمستقیم بر افکار و اعتقادات جامعه تأثیر می‌گذاشت.
بهره‌مندی معنوی و روحی نیز دومین زمینه مهم بهره‌مندی مردم از امام رضا علیه السلام است.امام رضا (ع) با رفتار و کردار نیکو، تقوا، زهد و اخلاق فاضله خود، الگویی شایسته برای مردم بودند. مشاهده زندگی و فضائل ایشان، موجب تزکیه نفس و ارتقای معنوی جامعه می‌شد.
همچنین مردم با حضور در محضر امام رضا (ع) احساس آرامش و امنیت روحی می‌کردند. ایشان به عنوان پناهگاهی برای درماندگان و ملجأیی برای نیازمندان به شمار می‌رفتند.
علاوه بر آنچه گفته شد دیدار با امام و استماع سخنان ایشان، ایمان و اعتقاد مردم به خداوند، پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) را تقویت می‌کرد و آنها را در مسیر دینداری ثابت قدم تر می‌ساخت.
سومین نوع بهره‌مندی مردم ایران از امام رضا(ع)، بهره‌مندی اجتماعی و فرهنگی است. که این بهره‌مندی به صورت حل مشکلات و اختلافات آنها بروز و ظهور می‌کرد. مردم برای حل اختلافات و مشکلات اجتماعی خود به امام رضا(ع) مراجعه می‌کردند و ایشان با حکمت و عدالت، به رفع این مسائل کمک می‌کردند.
همچنین حضور امام رضا(ع) در ایران، فرصتی برای گسترش فرهنگ و معارف اهل بیت علیهم‌السلام در این سرزمین فراهم آورد. سخنان، روایات و سیره ایشان، به تدریج در میان مردم رواج یافت و تأثیر عمیقی بر فرهنگ و آداب و رسوم جامعه گذاشت. همچنین حضور امام رضا(ع) در ایران، پیوند عاطفی و معنوی مردم این سرزمین را با اهل بیت مستحکم‌تر کرد. این پیوند، زمینه‌ساز محبت و ارادت عمیق ایرانیان به خاندان عصمت و طهارت در طول تاریخ شد.
چهارمین نوع بهره‌مندی مردم، بهره‌مندی از جایگاه ولایتعهدی (به صورت محدود و با ملاحظات) است. که این نوع بهره‌مندی به صورت تأثیرگذاری بر برخی تصمیمات بروز و ظهور می‌کرد. اگرچه ولایتعهدی امام رضا(ع) اجباری و با هدف کنترل ایشان بود، اما حضور یک شخصیت مورد احترام از اهل بیت در ساختار قدرت، می‌توانست به صورت محدود بر برخی تصمیمات و سیاست‌ها تأثیرگذار باشد و از ظلم و جور کاسته و به نفع مردم عمل کند. البته این تأثیرگذاری به دلیل محدودیت‌های اعمال شده از سوی حکومت، چندان گسترده نبود.
مأمون با در نظر گرفتن اهداف سیاسی خود از تحمیل ولایتعهدی به امام رضا(ع)، محدودیت‌های اجتماعی و سیاسی متعددی را برای آن حضرت در نظر گرفت. این محدودیت‌ها به منظور کنترل امام، جلوگیری از نفوذ فزاینده ایشان در بین مردم و مشروعیت بخشیدن به حکومت عباسی طراحی شده بودند. از مهم‌ترین این محدودیت‌ها می‌توان به اجبار به اقامت در مرو، دور از پایگاه مردمی اشاره کرد. مأمون با انتقال اجباری امام رضا(ع) از مدینه به مرو، ایشان را از محیطی که در آن نفوذ و ارتباطات گسترده‌ای با شیعیان و عموم مردم داشتند، دور کرد. مرو، مرکز خلافت عباسی بود و امام تحت نظارت مستقیم حکومت قرار داشتند.
دومین نوع محدودیت ایشان محدود کردن ارتباطات با شیعیان و مردم بود. مأمون تلاش کرد تا ارتباط امام رضا(ع) با شیعیان و دیگر اقشار مردم را محدود کند. رفت و آمدهای مردم به محل اقامت امام تحت کنترل بود و مأمون از هرگونه تجمع و ارتباط گسترده امام با پیروانشان جلوگیری می‌کرد. سومین محدودیت ایجاد شده برای ایشان عدم دخالت در امور حکومت بود. امام رضا(ع) به شرط پذیرش ولایتعهدی، از دخالت در عزل و نصب‌ها و امور سیاسی و اجرایی حکومت منع شدند. این شرط در واقع تلاشی از سوی مأمون برای جلوگیری از اعمال نفوذ امام در ساختار قدرت و استفاده از جایگاه ولایتعهدی به نفع خود بود.
همچنین دستگاه خلافت عباسی تلاش می کرد تا چهره‌ای مطابق با اهداف خود از امام رضا(ع) در جامعه معرفی کند. آنها سعی داشتند تا امام را فردی علاقمند به دنیا و قدرت نشان دهند و از این طریق، قداست و جایگاه معنوی ایشان را در بین مردم تضعیف کنند.
اگرچه امام رض(ع) از فرصت حضور در مرو برای بیان برخی از معارف اهل بیت علیهم‌السلام و مناظره با علما و دانشمندان دیگر ادیان استفاده کردند، اما حکومت عباسی همواره مراقب بود تا این فعالیت‌ها از کنترل خارج نشود و منجر به گسترش نفوذ فکری و عقیدتی امام در جامعه نگردد.
علاوه بر آنچه گفته شد مأمون به طور مداوم امام رضا(ع) را تحت نظر داشت و رفت و آمدهای ایشان و ارتباطاتشان را کنترل می‌کرد. هشام بن ابراهیم عباسی به عنوان مراقب ویژه امام گماشته شده بود تا بر ایشان سخت‌گیری کند. دستگاه خلافت شایعات و تهمت‌های مختلفی را علیه امام رضا(ع) منتشر می‌کرد تا بین ایشان و پیروانشان اختلاف و بدبینی ایجاد کند و از این طریق، نفوذ امام را تضعیف نماید.
با وجود تمامی این محدودیت‌ها، امام رضا(ع) با تدبیر و حکمت الهی خود، از هر فرصتی برای تبیین معارف اسلام و دفاع از حقانیت اهل بیت علیهم‌السلام استفاده کردند و توانستند تأثیر عمیقی بر جامعه آن روز بگذارند. پذیرش مشروط ولایتعهدی توسط ایشان و عدم دخالت در امور حکومتی، در واقع نوعی خلع سلاح مامون در رسیدن به اهدافش بود.
خبرنگار: عاطفه ابرار پیراسته
انتهای پیام