علی معروفی آرانی؛ پژوهشگر حوزه صهیونیسم و یهودیت در گزارشی که با عنوان "مهندسی «تاب‌آوری آبی»: واژه‌ای آرمانی یا ابزار جنگ خاموش و اهرم فشار در غزه" در اختیار ایکنا قرار داده است تصریح می‌کند که طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی و سازمان ملل، بیش از ۹۷ درصد آب موجود در شبکه آبرسانی غزه از لحاظ کیفی و بهداشتی برای شرب نامناسب و آلوده است. این آلودگی شامل شوری بالا، وجود نیترات‌ها، باکتری‌ها و فلزات سنگین است که هرکدام تهدیدی جدی برای سلامت انسان محسوب می‌شوند. علاوه بر این، تغییرات اقلیمی و افزایش گرمای هوا، باعث کاهش بارندگی و افت سطح آب‌های زیرزمینی شده است؛ آیتم‌هایی که بحران آب غزه را تشدید کرده‌اند.
متن گزارش را در ادامه می‌خوانید:
کنترل منابع آبی، محدودیت در واردات تجهیزات ضروری برای تعمیر یا ساخت زیرساخت‌های آبرسانی و اعمال محدودیت‌های گسترده در تأمین انرژی، از جمله عواملی هستند که وضعیت بحرانی آب در غزه را تشدید کرده‌اند. در این چارچوب، آب به جای آنکه حقی طبیعی و انسانی تلقی شود، به عنصری حساس در معادلات منطقه‌ای بدل شده است که بر کیفیت زندگی، بهداشت عمومی و کرامت انسانی تأثیر مستقیم می‌گذارد.
این نوشتار با هدف ارائه بازخوانی تاریخی از گرسنگی و بحران‌های غذایی در فلسطین و غزه ـ از اوایل قرن بیستم تا بحران کنونی پس از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ ـ به بررسی نقش اسرائیل در این بحران‌ها می‌پردازد. این تحلیل بر منابع معتبر بین‌المللی، گزارش‌های سازمان‌های حقوق بشری و پژوهش‌های مستند استوار است.
گرسنگی، تشنگی و ناامنی غذایی در فلسطین، به‌ویژه در نوار غزه، نتیجه مجموعه‌ای از تحولات تاریخی، سیاسی و نظامی است که ریشه در بیش از یک قرن درگیری، اشغال و آوارگی دارد. این بحران‌ها نه‌تنها محصول شرایط اقتصادی یا طبیعی، بلکه نتیجه سیاست‌های عمدی و اقدامات نظامی، به‌ویژه از سوی رژیم صهیونیستی، هستند که منجر به اتهامات جدی در زمینه جنایات جنگی شده‌اند.
جنایت جنگی یکی از چهار نوع جنایت بین‌المللی است که تحت صلاحیت دیوان بین‌المللی کیفری قرار دارد. بر اساس جزء(25) قسمت(ب) فقره(2) ماده 8 اساسنامه دیوان، «تحمیل گرسنگی اجباری بر غیرنظامیان به عنوان حربه نظامی، از طریق محروم ساختن این افراد از اشیای حیاتی و ضروری برای بقای آن‌ها، نظیر ایجاد موانع عمدی در ارسال محموله‌های حیاتی که در کنوانسیون‌های ژنو نیز آمده است»، از موارد مصادیق جنایت جنگی است.
بررسی عملکرد اسرائیل در غزه نشان می‌دهد که این رژیم، گرسنگی و محروم کردن مردم از آب و غذا را به عنوان شیوه‌ای جنگی در پیش گرفته است. از جمله، با شروع جنگ، اسرائیل آب و برق غزه را قطع کرد، زیرساخت‌ها و منازل مسکونی را هدف قرار داد، جابجایی اجباری و مهاجرت‌های داخلی ـ که نقش مهمی در کاهش دسترسی مردم به غذا دارند ـ را تسهیل و محاصره کامل غزه و ممانعت از ارسال کمک‌های بشردوستانه را اعمال کرد؛ همه این‌ها اقدامات هدفمند رژیم صهیونیستی برای تحمیل قحطی بر ساکنان غزه است.
محاصره غزه از سال ۲۰۰۷، پس از به قدرت رسیدن حماس، منجر به تشدید شدیدترین بحران غذایی در این منطقه شد. اسرائیل ورود غذا، سوخت و کالاهای اساسی را محدود و صادرات را تقریباً متوقف ساخت. گزارش سازمان ملل در سال ۲۰۱۲ هشدار داد که غزه تا ۲۰۲۴ «غیرقابل سکونت» می‌شود. تا سال ۲۰۱۴، بیش از ۷۰ درصد جمعیت غزه به کمک‌های غذایی وابسته بودند، و نرخ سوءتغذیه کودکان زیر پنج سال به ۲۰ درصد رسید.
در سال ۲۰۰۸، اسرائیل سیاستی را اجرا کرد که میزان کالری ورودی به غزه را به «حداقل استاندارد بشردوستانه» محدود می‌ساخت، اقدامی که به‌عنوان نقض قوانین بین‌المللی محکوم شد. گزارش کمیته حقیقت‌یاب سازمان ملل (گزارش گلدستون، ۲۰۰۹) اثبات کرد که اسرائیل، زیرساخت‌های غذایی از جمله مزارع، شیلات و کارخانه‌های تولید غذا را مورد هدف قرار داده است؛ اقداماتی که به‌عنوان مجازات جمعی و نقض کنوانسیون‌های ژنو شناخته می‌شوند.
در نوار غزه، دسترسی به آب سالم تبدیل به یک بحران چندوجهی محیط‌زیستی شده است. فشارهای مضاعف بر منابع آبی، کیفیت پایین آب‌های موجود، فرسودگی زیرساخت‌های آبرسانی و محدودیت در فرآیندهای شیرین‌سازی، عواملی هستند که این مشکل را عمیق‌تر کرده‌اند. آب، که باید نقش اصلی در حفظ حیات و سلامت ایفا کند، در حال حاضر با چالش‌های جدی کمی و کیفی روبه‌رو بوده و بر وضعیت معیشتی و سلامت ساکنان تأثیرگذار است.
بر اساس ارزیابی کمیته «طبقه‌بندی یکپارچه سطح امنیت غذایی»(IPC)، نزدیک به نیم میلیون فلسطینی با خطر گرسنگی شدید و مرگ ناشی از آن مواجه‌اند، و یک میلیون نفر دیگر نیز به سختی قادر به تأمین غذای کافی برای زنده ماندن هستند.
طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی و سازمان ملل، بیش از ۹۷ درصد آب موجود در شبکه آبرسانی غزه از لحاظ کیفی و بهداشتی برای شرب نامناسب و آلوده است. این آلودگی شامل شوری بالا، وجود نیترات‌ها، باکتری‌ها و فلزات سنگین است که هرکدام تهدیدی جدی برای سلامت انسان محسوب می‌شوند. علاوه بر این، تغییرات اقلیمی و افزایش گرمای هوا، باعث کاهش بارندگی و افت سطح آب‌های زیرزمینی شده است؛ آیتم‌هایی که بحران آب غزه را تشدید کرده‌اند.
از سال ۲۰۰۷ به بعد، وارد کردن تجهیزات لازم برای تعمیر یا نوسازی زیرساخت‌های آبی غزه به‌شدت محدود شده است. در طول درگیری‌های سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۲۱، بخش‌هایی از ایستگاه‌های پمپاژ، چاه‌ها، خطوط انتقال و تصفیه‌خانه‌ها آسیب دیده یا تخریب شده‌اند. استفاده‌ی مجدد از تجهیزات شهری، مانند لوله‌های آب و مصالح ساختمانی، نیز شبکه‌های خدماتی را بیشتر فرسوده کرده است.
سازمان ملل تأکید می‌کند که رژیم صهیونیستی، از طریق سیاست‌هایی ظالمانه، از جمله محاصره کامل، استفاده از قحطی به عنوان یک ابزار جنگی را در منطقه اعمال می‌کند. کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل سابقاً اعلام کرده بود که محروم‌سازی غیرنظامیان از غذا، به‌عنوان تاکتیکی نظامی، جنایت جنگی محسوب می‌شود.
از سال ۲۰۲۳، در پی تشدید عملیات نظامی، بیش از ۸۰ درصد زیرساخت‌های آبرسانی غزه ـ شامل حدود ۱۷۰۰ کیلومتر شبکه‌های آب و فاضلاب، ۸۸ درصد چاه‌ها و ۸۵ درصد واحدهای آب‌شیرین‌کن ـ آسیب کامل یا جزئی دیده است. این وضعیت، بحران دسترسی به آب سالم را به یکی از چالش‌های اصلی محیط‌زیستی در غزه بدل کرده است.
در نبود سوخت کافی، بسیاری از ایستگاه‌های پمپاژ و تصفیه‌خانه‌ها تعطیل یا نیمه‌فعال شده‌اند. کمبود برق، که به چند ساعت در روز کاهش یافته است، کنترل فعالیت‌های این ایستگاه‌ها را مشکل کرده و منجر به ریختن فاضلاب خام یا وارد شدن آن به آبخوان‌ها و تشدید چرخه آلودگی شده است.
با از بین رفتن بخش قابل توجهی از منابع آب، تأمین آب ساکنان غزه عمدتاً از سه منبع صورت می‌گیرد:
۱. خرید آب از شرکت ملی آب اسرائیل (Mekorot) ـ با محدودیت‌های جدی در حجم و ظرفیت؛
۲. استفاده از سامانه‌های خانگی یا محلی نمک‌زدایی، که هزینه‌های بالا و مشکل دسترسی را برای اقشار کم‌درآمد ایجاد می‌کند؛
۳. تأمین آب از طریق تانکرهای آب، که اغلب کیفیت پایینی دارند و در معرض آلودگی میکروبی و شیمیایی هستند.
بر اساس گزارش‌های سازمان‌های بین‌المللی، خانوارهای فلسطینی در غزه تا سه برابر بیشتر از میانگین جهانی، بابت هر لیتر آب هزینه می‌پردازند. این وضعیت، با نرخ بالای بیکاری و فقر، تداوم نقض عدالت زیست‌محیطی و حقوق بشر را نشان می‌دهد.
مطالعات یونیسف و سازمان جهانی بهداشت نشان می‌دهد که بیماری‌های واگیردار گوارشی، پوستی و کلیوی در میان کودکان غزه شیوع زیادی دارند، و به‌دلیل دشواری در دسترسی به امکانات درمانی، این بحران انسانی رو به تشدید است.
در چنین شرایطی، مفهوم «تاب‌آوری آبی» بیشتر به یک واژه آرمانی بدل شده است، تا راهبردی عملی برای مقابله با بحران. تا زمانی که موانع سرمایه‌گذاری، فناوری و نیروی انسانی متخصص رفع نشود و زیرساخت‌ها در معرض آسیب باقی بمانند، برنامه‌های مدیریت پایدار منابع آب صرفاً در قالب نشست‌ها و اسناد بین‌المللی باقی می‌مانند. تحقق تاب‌آوری در برابر بحران آب، بدون اصلاحات بنیادی، دشوار خواهد بود.
سازمان‌های بین‌المللی، از جمله دیده‌بان حقوق بشر، عفو بین‌الملل، و گزارشگران ویژه حقوق بشر سازمان ملل، بارها تأکید کرده‌اند که محدود کردن دسترسی ساکنان غزه به آب سالم، می‌تواند نمونه‌ای از نقض حقوق بشر و مجازات دسته‌جمعی باشد؛ مسئله‌ای که احترام به حقوق بنیادین انسانی و زیست‌محیطی را به چالش می‌کشد.
بسیاری از کسانی که در حوزه سیاست، حمایت از حماس یا رژیم صهیونیستی را دارند، از همکاری‌های فنی میان کارشناسان آب در طرفین مرز غزه بی‌خبرند. این همکاری‌ها، علی‌رغم محدودیت‌ها، امکان تأمین بخشی از نیاز مردم را فراهم کرده است. سامانه‌های آب‌شیرین‌کن اشدود و اشکلون، که تحت مدیریت شرکت ملی آب [اسرائیل] (Mekorot) فعالیت می‌کنند، به تأمین مقدار کمی آب برای غزه کمک می‌کنند.
اما، مقدار آبی که در نهایت به غزه می‌رسد، بسیار کمتر از نیاز واقعی است. تا زمانی که توافقی کامل‌تر بر پایه چارچوب اسلو امضا نشود، نمی‌توان انتظار تحولی اساسی داشت. کارشناسان بر این باورند که توقف تأمین آب از سوی اسرائیل، فشار بر آبخوان‌های ساحلی را افزایش خواهد داد و بحران‌های زیست‌محیطی را تشدید خواهد کرد. تلاش‌های فعالان محیط‌زیستی و حقوق آب برای آگاهی‌رسانی به جامعه جهانی، در مقابل سیاسی‌کاری‌ها و دشمنی‌های منطقه‌ای، هم‌چنان با موانع جدی روبه‌رو است.
تاریخ گرسنگی در فلسطین و غزه، روایتی است از سیاست‌های عمدی، اشغال‌ها و آواره‌سازی‌هایی که هدفشان نابود کردن خودکفایی غذایی است. از نَکبت ۱۹۴۸ تا محاصره جاری، اسرائیل، از طریق کنترل منابع، تخریب زیرساخت‌ها و محدودیت کمک‌های انسانی، نقش محوری در این بحران‌ها داشته است. منابع معتبر بین‌المللی، ازجمله سازمان ملل و دیده‌بان حقوق بشر، تأیید می‌کنند که این اقدامات به‌ویژه استفاده از گرسنگی به عنوان سلاح، مصداق جنایات جنگی است.
این بازخوانی تاریخی بر اهمیت پاسخ‌گویی حقوقی، مداخله فوری بشردوستانه، و ریشه‌کن کردن ساختارهای مبتنی بر ظلم و استثمار تأکید دارد. در جهانی که ترویج توسعه پایدار، حقوق محیط‌زیستی و برابری در دسترسی به منابع را هدف قرار می‌دهد، بحران آب غزه یادآوری است از شکاف میان شعارها و واقعیت‌ها. تشنگی در غزه، تنها پیامِ کمبود آب نیست، بلکه فریادی است برای احقاق حقوق بنیادی انسان و نیازهای انسانی، به‌ویژه در بحرانی که بی‌عملی و سکوت بین‌المللی، عمق فاجعه را افزایش داده است.
مردم جهان باید، به‌پاس احترام به انسانیت، در کنار مردم فلسطین بایستند و با تمامی ابزارهای ممکن، حقوق انسانی و بشری آن‌ها را حفظ و حمایت کنند؛ در غیر این صورت، نخواهد شد که قرن ۲۱، «قرن حقوق بشر و انسان متمدن» نامیده شود.
نتیجه
وضعیت آب و بحران غذایی در غزه، نشان‌دهنده ابعاد وسیع‌تری از اثرات تحولات سیاسی، اجتماعی و نظامی در منطقه است. این بحران‌ها، که ریشه آن به حدود یک قرن درگیری میان فلسطینیان و اسرائیلی‌ها برمی‌گردد، نه‌تنها به مشکلات طبیعی و اقتصادی مرتبط است، بلکه به سیاست‌گذاری‌های عمدی و نقض حقوق بشر از سوی رژیم صهیونیستی بازمی‌گردد.
از زمانی که اسرائیل، کنترل منابع آبی و زیرساخت‌های حیاتی غزه را به دست گرفته، آب به ابزاری جهت فشار بر مردم تبدیل شده است. محاصره غزه از سال ۲۰۰۷، به‌ویژه پس از به قدرت رسیدن حماس، منجر به تشدید بحران‌های غذایی و آبی شده و میلیون‌ها نفر را در معرض خطر گرسنگی و بیماری قرار داده است. در حال حاضر، بیش از ۹۷ درصد از آب موجود در غزه برای شرب نامناسب و آلوده است و بر اساس گزارش‌ها، نزدیک به نیم میلیون فلسطینی با خطر گرسنگی شدید روبه‌رو هستند.
سیاست‌های اسرائیل، نظیر قطع آب و برق، هدف قرار دادن زیرساخت‌های غذایی، و ممانعت از ارسال کمک‌های بشردوستانه، به‌طور سیستماتیک بر کیفیت زندگی فلسطینیان تأثیر منفی گذاشته و نه‌تنها تأمین آب سالم را غیر ممکن ساخته، بلکه موجب گسترش بیماری‌ها و مشکلات بهداشتی در میان کودکان و ساکنان غزه شده است.
مفهوم «تاب‌آوری آبی» در این زمینه، تبدیل به یک واژه آرمانی شده است، چرا که واقعیت‌های موجود در غزه نشان می‌دهد که بدون اصلاحات بنیادین در سیاست‌های رژیم صهیونیستی و رفع موانع انسانی، اقتصادی و فنی، هیچ‌گونه برنامه‌ای جهت دستیابی به مدیریت پایدار منابع آب وجود نخواهد داشت. در نتیجه، بحران آب و غذا در غزه نیازمند مداخله فوری بشردوستانه و پاسخ‌گویی حقوقی به سیاست‌های ظالمانه است.
در نهایت، جامعه جهانی باید از سکوت در برابر این بحران انسانی فراتر رفته و با شفافیت و قاطعیت به حمایت از حقوق بشر و حقوق آب فلسطینیان بپردازد. اگر این اقدام صورت نگیرد، خطر ادامه وضعیت کنونی و تشدید بحران‌های انسانی در غزه به شدت افزایش خواهد یافت و به نسل‌های آینده خواهد رسید. بی‌تردید، گرسنگی و تشنگی در غزه، نه‌تنها نشانه‌ای از بحران آب، بلکه فریادی از برای احقاق حقوق بنیادی انسان‌ها است.
مقابله با این بحران یک مسئولیت انسانی و جهانی است که نیازمند همبستگی و اقدام فوری است تا در قرن ۲۱، واقعاً بشر در راستای حقوق انسانی و کرامت انسانی گام بردارد.
منابع:
(1)- سازمان ملل متحد/یونیسف/ گریگوری پیرس، محقق آب از دانشگاه کالیفرنیا و لس‌آنجلس
(2)- سازمان جهانی بهداشت(WHO)، نشریه ساینس 9 اوت 2024
(3)- استرگرین وود، بوم‌شناس میکروبی از مؤسسه تحقیقات آبی ای وگ در دو باندورف سوئیس 14 آوریل 2024
(4)- سازمان ملل متحد/یونیسف/ گریگوری پیرس، محقق آب از دانشگاه کالیفرنیا و لس‌آنجلس
(5)- UNICEF. (2025). Children in Gaza: A Humanitarian Catastrophe. Available at: https://www.unicef.org/emergencies/children-gaza-humanitarian-catastrophe.
انتهای پیام