علم «روانشناسی مثبت»، به‌جای تمرکز صرف بر بیماری‌ها و اختلالات روانی، به مطالعه علمی مؤلفه‌هایی می‌پردازد که به شکوفایی، بهزیستی و خوشبختی انسان می‌انجامد، مفاهیمی چون شادکامی، تاب‌آوری، امید، معنا و هدفمندی.
اما آیا این مفاهیم، دستاورد انحصاری دوران جدیدند یا ریشه در حکمتی کهن‌تر و عمیق‌تر دارند؟ قرآن کریم، کتاب هدایت و نور، چهارده قرن پیش، نقشه راهی جامع برای نیل به «حیات طیبه» یا همان زندگی پاک و شکوفا ارائه داده است. آموزه‌های وحیانی، سرشار از راهکارهایی است که به‌طور مستقیم با پایه‌های روانشناسی مثبت هم‌پوشانی دارند. این مقاله بر آن است تا از این منظر به کلام الهی بنگرد و این پرسش اساسی را مطرح سازد که چگونه می‌توان با بهره‌گیری از آموزه‌های بنیادین قرآن کریم به شیوه‌ای کاربردی و امروزی به تقویت سلامت روان و افزایش پایدار خوشبختی در زندگی روزمره دست یافت؟
برای پاسخ به این پرسش، باید به مفاهیم کلیدی قرآن که با ارکان روانشناسی مثبت پیوند دارند، رجوع کنیم. این مفاهیم صرفاً پندهای اخلاقی نیستند، بلکه استراتژی‌های شناختی و رفتاری دقیقی برای مدیریت روان و ارتقای کیفیت زندگی محسوب می‌شوند.
روانشناسی مثبت، «سپاسگزاری» را یکی از مؤثرترین تمرین‌ها برای افزایش سطح شادکامی می‌داند. قرآن کریم اما، «شکر» را نه یک تمرین اختیاری، بلکه یک رکن اساسی جهان‌بینی توحیدی و یک استراتژی شناختی معرفی می‌کند. خداوند می‌فرماید: لَئِن شَكَرتُم لَأَزِيدَنَّكُمْ» (ابراهیم، ۷)؛ اگر شکرگزاری کنید، قطعاً [نعمت] شما را می‌افزایم.
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، این «زیادت» را صرفاً امری مادی نمی‌داند، بلکه آن را افزایش ظرفیت وجودی انسان و درک عمیق‌تر او از نعمت‌ها می‌شمرد. شکر در منطق قرآن، یک «بازتوجه‌دهی آگاهانه» است. فرد شاکر، به‌جای تمرکز بر نداشته‌ها و کمبودها (که منشأ اضطراب و نارضایتی است)، ذهن خود را به‌صورت فعال بر داشته‌ها و الطاف الهی متمرکز می‌کند. این تغییر کانون توجه، به‌طور مستقیم منجر به کاهش احساسات منفی و تقویت هیجانات مثبت می‌شود. پیامبر اکرم(ص) در بیانی نورانی می‌فرمایند: «نگاه کنید به کسی که پایین‌تر از شماست و به آنکه بالاتر از شماست نگاه نکنید که این کار برای آنکه نعمت‌های خدا را ناچیز نشمرید، سزاوارتر است.» (اصول کافی). این حدیث، یک تکنیک روان‌شناختی دقیق برای تمرین شکر و رضایتمندی است.
هیچ زندگی‌ای خالی از رنج و سختی نیست. روانشناسی مثبت، توانایی عبور موفقیت‌آمیز از سختی‌ها را «تاب‌آوری» (Resilience) می‌نامد. قرآن کریم این مفهوم را تحت عنوان «صبر» به اوج تعالی می‌رساند. صبر در نگاه قرآن، به معنای تحمل منفعلانه و از سر ناچاری نیست، بلکه یک مقاومت فعالانه، هوشمندانه و هدفمند است. آیات ۱۵۵ تا ۱۵۷ سوره بقره، یک دوره کامل مدیریت بحران را آموزش می‌دهند: وَلَنَبلُوَنَّكُم بِشَيءٍ مِنَ الخَوفِ وَالجوعِ وَنَقصٍ مِنَ الأَموالِ وَالأَنفُسِ وَالثَّمَراتِ ۗ وَبَشِّرِ الصّابِرينَ... ؛ و قطعاً شما را با چيزى از ترس، گرسنگى و كاهشى در اموال و جان‌ها و محصولات مى‌آزماييم و به صابران بشارت ده....
بشارت الهی برای صابران، صرفاً یک پاداش اخروی نیست، بلکه یک حمایت روانی در همین دنیاست. «صلوات» و «رحمت» الهی که در ادامه آیه به صابران وعده داده شده، همان آرامش و سکینه‌ای است که به فرد توانایی تحلیل درست شرایط و عبور از بحران را می‌دهد. صبر، این باور را در انسان تقویت می‌کند که سختی‌ها، بخشی از مسیر رشد و تکامل‌اند و گذرا هستند. این دیدگاه، از فروافتادن فرد در دام ناامیدی و درماندگی جلوگیری کرده و به او معنایی برای تحمل رنج می‌بخشد.
یکی از بزرگ‌ترین منابع استرس در انسان معاصر، اضطراب ناشی از آینده و تلاش برای کنترل همه متغیرهای زندگی است. «توکل» در فرهنگ قرآنی، پادزهر این اضطراب است. توکل به معنای وانهادن تلاش و تنبلی نیست (چنانکه برخی به غلط پنداشته‌اند)، بلکه به معنای تفکیک هوشمندانه میان «دایره تلاش» و «دایره نتیجه» است. انسان مؤمن، موظف است تمام تلاش، برنامه‌ریزی و عقلانیت را در دایره نفوذ خود به‌کار گیرد، اما نتیجه نهایی را به منبعی حکیم و قدرتمند واگذارد.
قرآن با قاطعیت می‌فرماید: وَمَن يَتَوَكَّل عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسبُهُ (طلاق، ۳)؛ «و هر کس بر خدا توکل کند، پس او برایش کافی است». این آیه، یک سپر روانی قدرتمند در برابر نگرانی‌ها می‌سازد. فرد متوکل، بار سنگین «نگرانی از نتیجه» را از دوش خود برمی‌دارد و با ذهنی آزاد و آرام، تمام انرژی خود را صرف «انجام وظیفه» می‌کند و این همان چیزی است که روان‌شناسان امروز از آن با عنوان «تمرکز بر فرآیند به جای نتیجه» برای کاهش استرس عملکردی یاد می‌کنند. مرز باریک میان توکل و تنبلی نیز در همین نکته نهفته است؛ توکل، پس از به کار بستن تمام اسباب و تلاش‌ها آغاز می‌شود.
مارتین سلیگمن، بنیان‌گذار روانشناسی مثبت، «معنا» (Meaning) را یکی از پنج ستون اصلی خوشبختی (مدل PERMA )می‌داند. زندگی بدون هدف، به پوچی و افسردگی می‌انجامد. قرآن کریم، از همان ابتدا، هدف غایی خلقت انسان را «عبادت» (ذاریات، ۵۶) و شناخت خداوند معرفی می‌کند و این هدفمندی به تمام شئون زندگی فرد مؤمن جهت و معنا می‌بخشد.
از دیدگاه قرآن، هیچ تلاشی بی‌ثمر و هیچ عملی بی‌اثر نیست؛ فَمَن يَعمَل مِثقالَ ذَرَّةٍ خَيرًا يَرَهُ. این باور که زندگی، میدانی برای رشد، تکامل و نزدیک شدن به کمال مطلق است، قوی‌ترین انگیزه را برای حرکت و پویایی فراهم می‌آورد. این معنای متعالی، حتی رنج‌ها و سختی‌ها را نیز در چارچوب «امتحان الهی» و بستری برای رشد بازتعریف می‌کند و به زندگی عمق می‌بخشد.
با بازخوانی آموزه‌های کلیدی قرآن از منظر روانشناسی مثبت، به این نتیجه روشن می‌رسیم که این کتاب آسمانی، بسیار پیش‌تر از علم روانشناسی نوین، یک نظام جامع و کارآمد برای ارتقای سلامت روان و شکوفایی انسان ارائه کرده است. مفاهیمی چون شُکر به‌عنوان یک استراتژی برای بازتوجه‌دهی شناختی، صبر به مثابه راهکار افزایش تاب‌آوری، توکل به‌عنوان مکانیزمی برای رهایی از اضطراب و هدفمندی مبتنی بر عبودیت به‌عنوان پاسخ به بحران معنا، تنها بخشی از گنجینه غنی وحی در این زمینه است.
پاسخ به پرسش آغازین مقاله آن است که قرآن کریم، با پیوند زدن بهزیستی روانی به یک جهان‌بینی متعالی، چارچوبی پایدارتر و عمیق‌تر از رویکردهای صرفاً سکولار ارائه می‌دهد. آموزه‌های قرآنی، فضائل اخلاقیِ صرف نیستند، بلکه تکنیک‌های عملی و شناختی ـ رفتاری برای مدیریت ذهن، هیجانات و رفتارها در مسیر نیل به «حیات طیبه» هستند.
پیام نهایی این نوشتار، دعوتی است به تأمل و تدبر دوباره در قرآن، نه فقط به‌عنوان کتابی برای تلاوت و کسب ثواب، بلکه به عنوان یک منشور زندگی و یک راهنمای بی‌بدیل برای سلامت جسم و جان. باشد که با بازگشت به این چشمه‌ی زلال، بتوانیم در دنیای پرآشوب امروز، طعم شیرین آرامش، خوشبختی و شکوفایی حقیقی را بچشیم.
منابع:
۱. قرآن کریم: به‌عنوان منبع اصلی و محوری برای استخراج مفاهیم بنیادین (سوره ابراهیم، آیه ۷؛ سوره بقره، آیات ۱۵۵-۱۵۷؛ سوره طلاق، آیه ۳؛ سوره ذاریات، آیه ۵۶ ؛سوره زلزال، آیه ۷.
۲. تفسیر المیزان فی تفسیر القرآن: تألیف علامه سید محمدحسین طباطبایی (ره). برای تحلیل عمیق و ریشه‌یابی معنای واژگانی و مفهومی آیات، به‌ویژه در بحث «شکر»
۳. اصول کافی: تألیف ثقةالاسلام محمد بن یعقوب کلینی (ره). برای استناد به روایات پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت (ع) در تکمیل و تبیین مفاهیم قرآنی.
۴. مبانی نظری روانشناسی مثبت (Conceptual Framework of Positive Psychology): به‌ویژه نظریات دکتر مارتین سلیگمن (Martin Seligman) در باب ارکان خوشبختی (مدل PERMA) و مفاهیم تاب‌آوری (Resilience) و سپاسگزاری (Gratitude) که به‌عنوان چارچوب علمی برای تطبیق و تحلیل آموزه‌های دینی به‌کار رفته است.
انتهای پیام