به گزارش خبرنگار ایکنا، نمایشگاه «به گزارش زنان» آثار هنرمندان زن نوگرای ایران به روایت موزه هنرهای معاصر تهران با حضور رضا دبیری‌نژاد، رئیس موزه هنرهای معاصر تهران، افسانه کامران، توکا ملکی و سجاد باغبان‌ماهر از کیوریتورهای نمایشگاه، امروز ۲۹ تیرماه در سالن جلسات موزه هنرهای معاصر برگزار شد.
رضا دبیری‌نژاد، رئیس موزه هنرهای معاصر تهران در آغاز نشست خبری نمایشگاه «به گزارش زنان» با گرامیداشت یاد شهدای اخیر جنگ 12 روزه، گفت: از ابتدای سال جاری ایده برگزاری نمایشگاه مطرح و مقدمات آن از همان زمان آغاز شد. از میانه فروردین هسته اولیه تیم نمایشگاه شکل گرفت تا بتوانیم پس از نمایشگاه پیکاسو با کمترین فاصله زمانی، نمایشگاه تازه‌ای را آماده و افتتاح کنیم. هدف اولیه این بود که در هفته پایانی خرداد، نمایشگاه را به مرحله بهره‌برداری برسانیم، اما در اواخر مرحله چیدمان نمایشگاه، وقوع جنگ روند کار را متوقف کرد و همه‌چیز ثبت و متوقف شد تا ببینیم شرایط به چه سمت خواهد رفت. با توجه به تغییرات جدید و شرایط حاکم، تصمیم به افتتاح نمایشگاه گرفته شد.
وی درباره دلایل انتخاب موضوع نمایشگاه توضیح داد: در دوره جدید برنامه‌ریزی نمایشگاهی، یکی از تأکیدهای اصلی ما تمرکز بر گنجینه موزه بود؛ اینکه بتوانیم با انتخاب‌های تازه، فرصت بیشتری برای نمایش آثار گنجینه فراهم کنیم. اصولاً موزه‌ها بر مبنای گنجینه خود روایت‌سازی می‌کنند و این روایت‌ها بسته به شرایط اجتماعی و اهداف مؤسسات فرهنگی، متفاوت خواهد بود. در این راستا، گنجینه موزه مورد بررسی قرار گرفت. ابتدا تصمیم بر این بود که آثار یکی دو هنرمند زن مورد توجه قرار گیرد، اما در حین این بررسی متوجه شدیم که تعداد قابل توجهی از هنرمندان زن در گنجینه موزه آثار دارند که تاکنون به شکل کامل و یکجا در معرض دید عموم قرار نگرفته‌اند.
وی افزود: بررسی‌ها نشان داد که در گنجینه موزه بیش از ۶۵ هنرمند زن آثاری دارند که پیش‌تر فقط تعداد محدودی از آنان به‌صورت نمایشگاه‌های انفرادی یا چندنفره معرفی شده‌اند. در واقع، هیچ‌گاه این حجم از هنرمندان زن در یک نمایشگاه گرد هم نیامده بودند. بنابراین با همراهی کیوریتورهای نمایشگاه و در جلسات مشورتی اولیه، تصمیم بر آن شد که نمایشگاهی جامع از آثار همه هنرمندان زن حاضر در گنجینه برگزار شود. در نهایت، بیش از ۲۷۰ اثر از هنرمندان زن شناسایی شد که براساس سناریوی چیدمان و محدودیت‌های فضایی، تعدادی از آن‌ها برای نمایش برگزیده شدند.
اهمیت نقش زنان در هنر معاصر
دبیری‌نژاد با تأکید بر اهمیت نقش زنان در هنر معاصر ایران اظهار کرد: در هنر معاصر کشور، حضور زنان به‌عنوان یکی از ویژگی‌های برجسته قابل اشاره است. اگر به تاریخ هنر ایران نگاهی بیندازیم، درمی‌یابیم که در دوره‌های گذشته، تعداد هنرمندان زن بسیار اندک بوده و اغلب آثار هنری با مشارکت زنان بی‌نام تولید شده‌اند. برای نمونه، در حوزه فرش، زنان نقش عمده‌ای در بافت فرش داشته‌اند، اما اسامی آن‌ها در تاریخ ثبت نشده است. حتی در خوشنویسی نیز فقط از یکی دو هنرمند زن نام برده می‌شود. اما در دوره معاصر، یکی از نشانه‌های مدرن شدن، حضور اجتماعی و مؤثر زنان در عرصه هنر است و اگر بنا باشد تاریخ معاصر فرهنگی و هنری کشور را روایت کنیم، بخش قابل توجهی از این تاریخ باید بر محور فعالیت‌های زنان باشد.
وی ادامه داد: انتخاب و اجرای این نمایشگاه بر همین مبنا شکل گرفت و تیم کیوریتوری نمایشگاه تلاش کرد سناریویی متناسب با این نگاه تنظیم کند. آثار حاضر در نمایشگاه، از منظر موضوع، تنوع و تحولات هنر زنان در ایران را به نمایش می‌گذارند. مسیری که از حضور محدود هنرمندان زن در گذشته آغاز شده و امروز به سطحی رسیده است که نمی‌توان نمایشگاه‌های هنری یا حتی حراج‌های داخلی و بین‌المللی را بدون حضور آنان تصور کرد.
رئیس موزه هنرهای معاصر همچنین درباره بخش‌های جانبی نمایشگاه گفت: تصمیم گرفته شد که برای افتتاحیه نمایشگاه، یک رئیس افتخاری نیز از میان هنرمندان زن انتخاب شود. خانم توکا ملکی این مسئولیت را پذیرفتند و در روز افتتاحیه به‌عنوان رئیس افتخاری حضور خواهند داشت. علاوه بر این، در ادامه برنامه‌ها تلاش خواهد شد از ظرفیت هنرمندان معاصر برای تعاملات موضوعی با محور نمایشگاه استفاده شود.
اقدامات بین‌المللی موزه در روزهای ابتدایی جنگ
دبیری‌نژاد در خاتمه سخنان خود با اشاره به اقدامات بین‌المللی موزه در روزهای ابتدایی جنگ، بیان کرد: از همان ابتدای بحران (جنگ 12 روزه) نامه‌نگاری‌هایی با سازمان‌های جهانی برای ارائه روایت صحیح از داخل ایران و همچنین تأکید بر لزوم حفاظت از موزه‌ها و میراث فرهنگی صورت گرفت. در حوزه معاملات هنری، موضوع صیانت از هنرمندان و آثار آن‌ها به‌طور جدی در حال پیگیری است. برای مثال، در افتتاحیه نمایشگاه یادی از یکی از هنرمندان درگذشته خواهیم داشت و نمایشگاهی از آثار او نیز در برنامه قرار گرفته است. همچنین، در چیدمان آثار، به گونه‌ای عمل شده که بخش‌هایی از نمایشگاه با موضوعات تاریخی و اجتماعی مانند روزهای انقلاب و دفاع مقدس نیز هماهنگ باشد تا نوعی یادآوری همزمانی تاریخی در بستر هنر به مخاطبان ارائه شود.
توکا ملکی از کیوریتورهای نمایشگاه «به گزارش زنان» در سخنان خود با ابراز خوشحالی از حضور مجدد در فضای موزه و همکاری با این پروژه، به اهمیت روایت چندوجهی در تاریخ هنر اشاره کرد و گفت: زنان در هنرهای تجسمی ایران، به‌ویژه در جریان‌های نوگرایانه، دیدگاه‌هایی منحصربه‌فرد ارائه کرده‌اند که بدون توجه و خوانش دقیق آن‌ها، تاریخ هنر معاصر ایران ناقص خواهد ماند. این نگاه به معنای تقابل جنسیتی یا حذف نقش مردان نیست، بلکه بازخوانی ویژگی‌های آثار زنان هنرمند است که از منظر محتوا، فرم و نگاه به جهان پیرامون، متفاوت از رویکردهای رایج مردانه در تاریخ هنر بوده است.
برای نگارش تاریخ هنر، لازم است از زوایای گوناگون و منظرهای متفاوت به آن نگاه شود و یکی از این منظرها، جایگاه زنان در هنر ایران، به‌ویژه در حوزه هنر نوگرا است
ملکی افزود: همان‌طور که آقای دبیری‌نژاد اشاره کردند، در بسیاری از نمایشگاه‌های گروهی گذشته، به دلیل محدودیت‌های مختلف، آثار زنان به شکل جامع به نمایش درنیامده‌اند. معمولاً فقط با شش یا هفت چهره شاخص هنر نوگرای زن مواجه بوده‌ایم، در حالی که بررسی گنجینه موزه نشان داد تعداد زیادی آثار باارزش از هنرمندان زن وجود دارد که تاکنون دیده نشده‌اند.
این نمایشگاه‌گردان تصریح کرد: زمانی که تیم نمایشگاه شروع به بررسی مجموعه گنجینه موزه کرد، همگی از اینکه چه حجم بزرگی از آثار زنان هنرمند تاکنون در هیچ نمایشگاهی نمایش داده نشده‌اند شگفت‌زده شدیم. طبق آماری که در اختیار ما قرار گرفت، تقریباً نیمی از آثار این نمایشگاه برای نخستین‌بار در معرض دید عموم قرار می‌گیرند. این فرصتی ارزشمند برای بررسی زوایای مختلف آثار زنان بود؛ از جمله موضوعاتی که به آن‌ها پرداخته‌اند، تکنیک‌هایی که به‌کار برده‌اند و جایگاه آن‌ها در جریان‌های اصلی یا انشعابی هنر نوگرا.
وی درباره ساختار نمایشگاه و تقسیم‌بندی آثار توضیح داد: در بخش نخست نمایشگاه، آثاری از پیشگامان زن در هنرهای تجسمی ایران به نمایش درآمده است. بر مبنای موجودی گنجینه، نخستین هنرآموزان و هنرجویانی که در حوزه هنرهای نوگرای ایران فعالیت داشته‌اند، در این بخش جای گرفته‌اند. برای نمونه، شکوه ریاضی متولد ۱۳۰۰، قدیمی‌ترین هنرمند زنی است که اثر او در این نمایشگاه حضور دارد؛ نامی که در میان پنج یا شش زن پیشگام ثبت شده است.
ملکی در ادامه به معرفی دیگر بخش‌های نمایشگاه پرداخت و گفت: یکی از بخش‌های مهم، بخشی است که به پرتره‌نگاری زنان اختصاص دارد. این بخش بازتابی از آن است که زنان چگونه به موضوع چهره‌نگاری پرداخته‌اند و چه سوژه‌هایی را مورد توجه قرار داده‌اند. بخش بعدی به هنر انتزاعی اختصاص دارد. همان‌طور که می‌دانیم، در روند گشایش هنر نوگرا، هنرمندان ایرانی خیلی زود به سراغ هنر انتزاعی رفتند. آثار شاخصی از هنرمندان چون؛ منیر فرمانفرماییان، لیلی متین دفتری و... که رویکردی متمایز به انتزاع داشته است.
وی اضافه کرد: ژانرهایی چون مناظر نگاری و طبیعت نیز در هنر نوگرای ایران مورد توجه زنان قرار گرفته‌اند. هنرمندان زن در این حوزه نیز مجموعه‌ای بی‌نظیر از آثار را خلق کرده‌اند که در این نمایشگاه قابل مشاهده است. همچنین بخش دیگری از نمایشگاه به زندگی روزمره اختصاص دارد. یکی از ویژگی‌های آثار زنان، توجه به جزئیات زندگی روزمره و بازنمایی مسائل اجتماعی از طریق همین نگاه دقیق به محیط اطراف است. این جنبه از آثار نیز در بخش جداگانه‌ای عرضه شده است.
پیوند سنت با مدرنیته
ملکی ادامه داد: سنت‌گرایی نیز یکی از گرایش‌های پررنگ در هنر نوگرای ایران بوده که هنرمندان زن به شیوه خود آن را دنبال کرده‌اند. همان‌گونه که از جلیل ضیاپور و دیگر پیشگامان هنر نوگرا سراغ داریم، تجربه‌ورزی در پیوند سنت با مدرنیته یکی از دغدغه‌های آنان بوده است. در این نمایشگاه، بازتاب این تجربه در آثار زنان هنرمند نیز قابل مشاهده است. همچنین هنر سقاخانه که در دوره‌ای از تاریخ هنر ایران حضوری پررنگ داشت، از جمله عرصه‌هایی بوده که برخی هنرمندان زن تمایلی به حضور در آن نداشته‌اند. بررسی دلایل این پرهیز یا انتخاب، یکی از جنبه‌های قابل تأمل نمایشگاه است.
وی همچنین به گروه دنا، تنها گروه رسمی زنان هنرمند در تاریخ ۸۰ ساله هنر نوگرای ایران، اشاره کرد و گفت: سابقه تشکیل گروه‌های هنری در این دوره تاریخی چندان طولانی نیست و اغلب این گروه‌ها فعالیت کوتاه‌مدتی داشته‌اند، اما گروه دنا به دلیل ساختار و اهدافش جایگاه ویژه‌ای در تاریخ هنر زنان دارد و آثار برخی اعضای آن نیز در این نمایشگاه حضور دارد.
واکنش زنان هنرمند نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی
ملکی در پایان به بخش اجتماعی نمایشگاه پرداخت و گفت: بخش پایانی نمایشگاه به مسائل اجتماعی اختصاص دارد؛ اینکه هنرمندان زن چگونه همگام با دیگر هنرمندان نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی جامعه خود واکنش نشان داده‌اند. در این بخش نیز نمونه‌های شاخص و تأثیرگذاری از آثار زنان هنرمند به نمایش درآمده است که بازتاب دهنده دیدگاه و تجربه زیسته آنان در بستر اجتماعی زمانه خویش است. درضمن این نمایشگاه فرصتی فراهم کرده است تا مخاطبان علاقه‌مند به هنر تجسمی بتوانند آثار کمتر دیده‌شده‌ای از زنان نوگرای ایران را مشاهده کنند و به بازخوانی ارزش‌های فنی و معنایی این آثار بپردازند.
در ادامه جلسه افسانه کامران، پژوهشگر هنر و استاد دانشگاه با اشاره به همزمانی برگزاری پژوهشی مستقل در کنار نمایشگاه «به گزارش زنان»، بر نقش کلیدی موزه‌ها در عرصه آموزش و پژوهش تأکید کرد و گفت: یکی از خلأهای مهم در حوزه هنرهای تجسمی ایران به‌ویژه درباره آثار زنان، محدودیت جدی در دامنه و عمق پژوهش‌های صورت‌گرفته است.
کامران کلیدواژه «بازنمایی» را یکی از پرکاربردترین مفاهیم در این پژوهش‌ها دانست و ابراز امیدواری کرد: با برگزاری این نمایشگاه، نگاه پژوهشی به آثار زنان از تکرار مباحثی چون بازنمایی فراتر رفته و مسائل تازه‌تری را مورد توجه قرار دهد. این نمایشگاه فرصتی فراهم کرده است تا آثاری که عمدتاً در گنجینه موزه محفوظ بودند ولی تا کنون به نمایش گذاشته نشده بودند، در معرض تحلیل پژوهشگران قرار گیرند. این امکان مواجهه مستقیم با آثار، به‌ویژه برای محققان و دانشجویان یکی از مؤثرترین راه‌های درک بهتر ابعاد هنری و تاریخی آن‌هاست.
ساختار نشست‌های پژوهشی نمایشگاه
وی در ادامه به معرفی ساختار نشست‌های پژوهشی این برنامه پرداخت و اظهار کرد: این مجموعه در چهار محور طراحی شده است. محور نخست به «تاریخ‌نگاری هنر زنان» اختصاص دارد و قصد دارد به بررسی شرایط ورود نخستین نسل زنان هنرمند به فضای هنر رسمی کشور در دهه‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ بپردازد؛ نسلی که با وجود محدودیت‌ها و کلیشه‌های جنسیتی حاکم، توانست مسیر خود را در عرصه هنر تثبیت کند. در این مسیر، نهادهایی چون آکادمی‌ها و موسسات آموزشی، نقش بسزایی ایفا کرده‌اند. بسیاری از این زنان پس از تحصیل در اروپا یا آمریکا، به ایران بازگشته و نمایشگاه‌هایی اثرگذار را برگزار کرده‌اند. همچنین، نقش زنان به‌عنوان گالری‌دار، مدیر آموزشگاه‌ها، مدیر هنرستان‌ها و نیز کارشناس موزه‌ها، بخشی از این تاریخ فراموش‌شده است که باید بازخوانی شود.
کامران افزود: محور دوم این نشست‌ها «هویت و بازنمایی» است. تمرکز آن نیز بر چگونگی بازتاب تحولات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در آثار زنان هنرمند خواهد بود. نشست سوم به «شیوه‌ها و رسانه‌ها» می‌پردازد و نوآوری‌های فرمی و زبانی در آثار زنان را از منظر مدیوم‌های مورد استفاده، گرایش‌های سبکی و سنت‌گرایی مورد بررسی قرار می‌دهد. چهارمین نشست نیز به «حرفه هنرمندی و روایت‌های ناگفته» اختصاص دارد. در این بخش، موضوعاتی نظیر اقتصاد هنر، وضعیت معیشتی زنان هنرمند، تأثیر نقش خانوادگی زنان بر مسیر حرفه‌ای آن‌ها و چالش‌های اجتماعی و فرهنگی که آنان در عرصه عمومی با آن مواجه هستند محور گفت‌وگو قرار خواهد گرفت.
کامران تأکید کرد: بخشی از هدف این نشست‌ها، آشکار ساختن فعالیت‌ها و آثار زنانی است که بنا به دلایل مختلف از جمله فقدان حمایت، شرایط اجتماعی یا شخصی، کمتر دیده شده‌اند. در ضمن این نشست‌ها تلاشی برای بازشناسی و مستندسازی روایاتی است که تاکنون در سایه مانده‌اند.
سجاد باغبان ماهر، کیوریتور نمایشگاه «به گزارش زنان» آخرین سخنران جلسه با اشاره به محدودیت‌های متعددی که برای انتخاب آثار و هنرمندان در این پروژه وجود داشت تصریح کرد: موزه هنرهای معاصر برای نمایشگاه، سقف مشخصی در تعداد آثار و هنرمندان تعیین کرده بود که باید در قالب سناریوی نمایشگاه جای می‌گرفت. این محدودیت‌ها علاوه بر چالش‌های معمول موزه‌ها در سراسر جهان برای تکمیل مستمر گنجینه در فضای فعلی به دلایل مختلف از جمله محدودیت‌های فضایی محسوس‌تر بوده است.
باغبان ماهر تاکید کرد: با توجه به محدودیت فضایی، موزه ظرفیت نمایش بیش از ۸۰ تا ۹۰ اثر را نداشت اما تلاش شد تا حداکثر آثار ممکن به نمایش درآید. به هر حال از میان حدود ۶۵ هنرمند زن صاحب اثر در گنجینه، ۱۲۱ اثر انتخاب شده که بیش از نیمی از آن‌ها تا کنون بر دیوار موزه به نمایش درنیامده‌اند.
وی افزود: رویکرد تیم کیوریتوری در انتخاب و چیدمان آثار به گونه‌ای بوده که حداکثر دیده شدن و معرفی هنرمندان ممکن شود؛ حتی در مرحله‌ای پیشنهاد شده بود یک سالن را کاملاً خالی نگه دارند تا فعالان عرصه هنر و گالری‌ها بتوانند در آن فضای خالی، بر اساس قضاوت و انتخاب خودشان، آثار را چیدمان کنند.
ارتباط با انجمن صنفی نگارخانه‌داران
باغبان ماهر همچنین از اقدام موزه در برقراری ارتباط با انجمن صنفی نگارخانه‌داران و دیگر فعالان حوزه هنر خبر داد و گفت: با هماهنگی و همکاری آن‌ها، ۱۲ نگارخانه در کنار موزه، میزبان برنامه‌های جنبی و نمایشگاه‌های مرتبط با هنر زنان معاصر خواهند بود. در مجموع ۱۴ رویداد جانبی شامل نمایشگاه‌ها و برنامه‌های متنوع در فضای خانه هنرمندان و گالری‌های خصوصی برگزار خواهد شد که تصویری گسترده‌تر و جامع‌تر از هنر زنان معاصر ایران ارائه می‌کند.
وی در پایان نشست تأکید کرد: بخشی از آثار نمایش داده شده در این رویدادها از نسل‌های جدید هنرمندان زن است که پیش‌تر در گنجینه موزه جایی نداشتند.
گزارش از داوود کنشلو
انتهای پیام