این آیه به‌روشنی بیانگر آن است که خداوند زمین را محل زندگی و بهره‌برداری انسان قرار داده است و از او انتظار شکرگزاری در قبال این نعمت‌ها را دارد. امیرمؤمنان علی(ع) نیز مال را بهترین یاور برای افزایش تقوای الهی معرفی می‌کند: «نِعْمَ الْعَوْنُ عَلَی تَقْوَی اللَّهِ الْمَالُ؛ بهترین کمکی که برای کسب تقوا وجود دارد، مال است.» این در حالی‌ست که تفکرات زهدگرایانه افراطی که برداشت‌های اشتباه از دین را ترویج می‌دهند، همواره مسلمانان را به دوری از مال و تلاش‌نکردن در کسب ثروت تشویق می‌کرده‌اند.
همچنین، امام صادق(ع) با تأکید بر نقش دنیا در سعادت اخروی می‌فرماید: «نِعْمَ الْعَوْنُ الدُّنْیَا عَلَی الْآخِرَة؛ دنیا بهترین کمک برای تحصیل سعادت آخرت است.» (کافی کلینی، ج ۵، ص ۷۲) در همین راستا، آیت‌الله جوادی آملی با اشاره به اهمیت اقتصاد در اسلام چنین بیان می‌کند: «مال به‌منزله خون در عروق جامعه است و نباید در آن هرگونه تصرف نامعقول داشت.» ایشان همچنین در جای دیگری تأکید می‌کند: «اقتصاد اسلامی، تولیدمحور و عدالت‌گستر است که در آن، تولید ثروت مشروع و مصرف متعادل مورد تأکید قرار گرفته است.»
از منظر اسلامی، رفاه اقتصادی جامعه بر دو پایه اساسی استوار است؛ تلاش برای تولید و قناعت در مصرف. این نگاه متوازن از یک‌سو، بر ضرورت کار و کوشش تأکید دارد و از سوی دیگر، از اسراف و مصرف بی‌رویه پرهیز می‌دهد. در یادداشت پیش رو به بهانه روز کارآفرینی، به بررسی سیره اقتصادی امیرمؤمنان علی(ع) پرداخته خواهد شد. ایشان در دوران حیات خود با وجود چالش‌های متعدد، نشان داد که چگونه می‌توان با تکیه بر اصول اسلامی، اقتصاد مقاومتی را پایه‌ریزی کرد. مراحل الگوی اقتصادی آن حضرت را می‌توان چنین تقسیم‌بندی کرد:
از تولد تا هجرت پیامبر(ص): دوران نخست زندگی امام علی(ع) از ولادت ایشان در سیزدهم رجب سال عام‌الفیل در مکه تا هجرت پیامبر اکرم(ص)، دوره‌ای پرتنش از نظر اقتصادی بود. امام(ع) در خانه ابوطالب رشد یافت که با مشکلات مالی جدی روبه‌رو بود. این شرایط سخت، بستری برای شکل‌گیری شخصیت اقتصادی منحصر به‌فرد ایشان شد. در این برهه حساس، واقعه مهم تحریم اقتصادی شعب ابیطالب رخ داد که سه سال به طول انجامید. طبری در توصیف شدت این محاصره اقتصادی گزارش می‌دهد که وضعیت به حدی بحرانی شد که تعدادی از مسلمانان در اثر گرسنگی جان باختند. صدای شیون و ناله کودکان محاصره‌شده حتی دل برخی مشرکان را نیز به رحم آورد، اگرچه این تأثرات گذرا نتوانست سیاست تحریم را متوقف کند.
در میان این شرایط دشوار، امام علی(ع) با ابتکاری قابل توجه به حل مشکل هم‌کیشان خود پرداخت. ایشان با مراجعه به باغ‌های یهودیان که خارج از محدوده تحریم قرار داشت، به کار کشاورزی مشغول شد. دستمزد این کار را به‌صورت مواد غذایی دریافت و سپس آن را میان مسلمانان نیازمند در شعب ابیطالب توزیع می‌کرد. ایمان عمیق امام علی(ع) همراه با روحیه کارگری و تلاش مستمر، در شرایط سخت اقتصادی به خوبی تجلی یافت. رویکرد امام(ع) در این دوره نشان داد که چگونه می‌توان با تکیه بر اصول اسلامی و خلاقیت عملی، بر پیچیده‌ترین مشکلات اقتصادی غلبه کرد. این فصل از زندگی امام علی(ع) به‌وضوح ثابت می‌کند که اقتصاد مقاومتی نه نظریه‌ای انتزاعی، بلکه الگویی عملی و کاربردی است که در سیره ائمه معصومین(ع) ریشه دارد.
از هجرت تا رحلت پیامبر(ص): پس از هجرت تاریخی پیامبر اکرم(ص) به مدینه، فصل جدیدی در زندگی اقتصادی امام علی(ع) آغاز شد. این دوره که تا رحلت پیامبر(ص) ادامه یافت، شاهد تحولات چشمگیر در فعالیت‌های اقتصادی امام(ع) بود. در مدینه، پیامبر اکرم(ص) با سیاست‌های حکیمانه خود، پایه‌های اقتصاد اسلامی را استوار ساخت. امام علی(ع) در مقام نزدیک‌ترین یار ایشان در این تحولات نقش محوری ایفا کرد. منابع تاریخی از مشارکت فعال ایشان در پروژه‌های عمرانی و کشاورزی مدینه گزارش می‌دهند.
سیاست‌های اقتصادی امام(ع) در این دوره دارای چند ویژگی بارز بود: تأکید بر تولید کشاورزی و بهره‌برداری اصولی از زمین، توجه ویژه به عدالت در توزیع منابع، حفظ کرامت انسانی حتی در فعالیت‌های اقتصادی و پیوند ناگسستنی بین اقتصاد و اخلاق اسلامی.
امام(ع) در این دوره نشان داد که چگونه می‌توان ثروت را در مسیر اهداف الهی به‌کار گرفت. ایشان با وجود دسترسی به منابع مالی، همواره زندگی ساده‌ای داشت و بخش عمده‌ای از درآمد خود را به نیازمندان اختصاص می‌داد. این دوره از زندگی امام علی(ع) الگویی عملی از اقتصاد اسلامی ترسیم می‌کند که در آن تولید، عدالت و اخلاق در کنار یکدیگر قرار دارند. سیره اقتصادی امام(ع) در این برهه، برای مسلمانان در تمام دوره‌ها می‌تواند راهگشا باشد.
از رحلت پیامبر(ص) تا آغاز حکومت مولا: پس از رحلت پیامبر اکرم(ص)، امام علی(ع) با چالش‌های اقتصادی عمیقی روبه‌رو شد که زندگی ایشان و خاندان پیامبر(ص) را تحت تأثیر قرار داد. در این برهه حساس، مهم‌ترین ضربه اقتصادی، مصادره ناحق فدک از سوی خلیفه اول بود. فدک که به فرمان مستقیم پیامبر(ص) به حضرت فاطمه(س) واگذار شده بود، منبع مهم درآمدی برای خاندان نبوت محسوب می‌شد. این اقدام نه‌تنها ضربه‌ای مادی بود، بلکه پیامدهای سیاسی و اجتماعی گسترده‌ای داشت. همزمان با این رویداد، تغییرات اساسی در سیاست‌های تقسیم خمس نیز رخ داد. این تغییر به معنای محرومیت خاندان پیامبر(ص) از منبع درآمدی مهم دیگری بود. افزون بر این، امام علی(ع) و برخی دیگر از اصحاب نزدیک پیامبر(ص) از شرکت در جنگ‌ها و بهره‌مندی از غنائم جنگی محروم شدند که این خود منبع درآمد دیگری را از ایشان سلب کرد.
در مواجهه با این شرایط دشوار، امام علی(ع) با درایت و تدبیر خاصی به بازسازی پایه‌های اقتصادی پرداخت. ایشان با تمرکز بر زمین‌های ینبع که از زمان پیامبر(ص) در اختیار داشت، برنامه‌ریزی اقتصادی جامعی آغاز کرد. خرید زمین‌های مجاور و توسعه منطقه، حفر چاه‌های متعدد و ایجاد سیستم آبیاری پیشرفته، از جمله اقدامات امام(ع) در این دوره بود. این تلاش‌ها موجب شد ینبع به یکی از مولدترین مناطق کشاورزی حجاز تبدیل شود. امام علی(ع) در مدیریت این منابع اقتصادی، همواره بر اصول اسلامی تأکید داشت. پرداخت حقوق عادلانه به کارگران، توجه به رفاه نیروی کار و عرضه محصولات با قیمت‌های منصفانه، از ویژگی‌های بارز شیوه اقتصادی ایشان محسوب می‌شد. این رویکرد موجب رونق اقتصادی بود و الگویی عملی از اقتصاد اسلامی به نمایش گذاشت که در آن تولید، عدالت و اخلاق در هم تنیده شده بود.
حکومت امام علی(ع) و سیاست‌های اقتصادی ایشان: با آغاز حکومت امام علی(ع)، فصل نوینی در اقتصاد اسلامی پیش روی حضرت گشوده شد. ایشان با درک عمیق از مفاهیم عدالت اقتصادی، اصلاحات گسترده‌ای در نظام مالی حکومت اسلامی آغاز کرد. یکی از نخستین اقدامات امام(ع)، بازنگری در توزیع بیت‌المال بود که در دوره خلفای پیشین، ناعادلانه تقسیم شده بود. ایشان در نامه‌ای به مالک اشتر درباره سیاست‌های مالیاتی تأکید فرمود: «ثُمَّ الْتَمِسْ مِنْ ذَلِکَ مَوْضِعَ الْحَاجَةِ وَالضَّیْقِ فَإِنَّ فِیهِ خَلَاصاً لِأَهْلِ الْحَاجَةِ؛ از مالیات‌ستانی جز در موارد ضروری و تنگدستی استفاده نکن که این کار موجب گشایش برای نیازمندان است.» (نهج‌البلاغه، نامه ۵۳)
سیاست‌های اقتصادی امام(ع) در این دوره چند محور اصلی داشت:
عدالت در توزیع ثروت: امام(ع) دستور داد تمام عطایا و حقوقی که به‌صورت ناعادلانه به برخی افراد پرداخت می‌شد، متوقف شود. ایشان فرمود: «والله لَوْ وُجِدْتُهُ قَدْ تُزُوِّجَ بِهِ النِّسَاءُ وَمُلِکَ بِهِ الْإِمَاءُ لَرَدَدْتُهُ؛ به خدا سوگند اگر ببینم این اموال صرف خرید کنیزان شده است، آن را بازمی‌گردانم.» (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۵)
شفافیت مالی: امام(ع) بر دقت در ثبت دخل و خرج بیت‌المال تأکید ویژه داشت و خود الگوی شفافیت در امور مالی بود.
توجه به تولید: ایشان کشاورزی و صنعت را اساس اقتصاد سالم می‌دانست و از طرح‌های عمرانی و آبیاری به‌شدت حمایت می‌کرد.
مبارزه با فساد مالی: امام(ع) با قاطعیت با مفاسد اقتصادی مانند رشوه‌خواری و اختلاس برخورد می‌کرد. سیاست‌های ایشان موجب رونق کشاورزی و رفع محرومیت از مناطق گوناگون شد. آن حضرت با تأکید بر آیه «وَلا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ؛ و اموال یکدیگر را به باطل و ناحق در میان خود نخورید.» (بقره/ ۱۸۸)، نظام اقتصادی را براساس صداقت و پاک‌دستی استوار کرد. در این دوره، شاهد کاهش فاصله طبقاتی و رضایت عمومی از نظام توزیع ثروت بودیم.
بررسی سیره اقتصادی امام علی(ع) در دوره‌های مختلف زندگی ایشان، الگویی جامع از اقتصاد مقاومتی اسلامی ترسیم می‌کند که دارای چند رکن اساسی است:
تولیدمحوری و خوداتکایی: امام(ع) در تمام دوران زندگی خود نشان داد که راه نجات از بحران‌های اقتصادی، تکیه بر تولید داخلی و استفاده از ظرفیت‌های بومی‌ست؛ از کار در باغ در دوران تحریم شعب ابیطالب تا توسعه کشاورزی در ینبع، همگی گواه این اصل مهم است.
عدالت‌محوری در توزیع ثروت: سیاست‌های مالی امام(ع) در دوران حکومت نشان می‌دهد که رشد اقتصادی باید با عدالت اجتماعی همراه باشد. ایشان با اصلاح نظام توزیع بیت‌المال ثابت کرد که ثروت عمومی باید به‌صورت عادلانه در اختیار همه اقشار جامعه قرار گیرد.
نوآوری و کارآفرینی: حفر چاه‌های متعدد، ایجاد سیستم‌های آبیاری پیشرفته و توسعه زمین‌های کشاورزی، نشان‌دهنده نگاه نوآورانه امام(ع) به مقوله اقتصاد است. حضرت علی(ع) با سرمایه‌‌گذاری بر استراتژیک‌ترین محصول آن زمان، یعنی آب نشان داد که نگاه ایشان به اقتصاد، نگاهی نوآورانه و کارآفرین است.
مقاومت در برابر تحریم‌ها و محدودیت‌ها: سیره امام(ع) به ما می‌آموزد که می‌توان با خلاقیت و تدبیر، بر سخت‌ترین تحریم‌ها و محدودیت‌های اقتصادی غلبه کرد. تجربه موفق ایشان در دوران محاصره اقتصادی شعب ابیطالب گواه این مدعاست.
نگاه بلندمدت به توسعه اقتصادی: وقف‌نامه‌های تاریخی امام(ع) در ینبع نشان از نگاه بلندمدت ایشان به مقوله توسعه اقتصادی دارد. ایجاد موقوفاتی که قرن‌ها پس از حیات ایشان نیز مولد بوده، الگویی بی‌نظیر از برنامه‌ریزی بلندمدت اقتصادی‌ست.
سیره اقتصادی امام علی(ع) ثابت می‌کند که می‌توان در عین پایبندی به اصول اسلامی، اقتصادی پویا، عادلانه و مقاوم داشت. این الگو امروزه می‌تواند راهگشای بسیاری از مشکلات اقتصادی جامعه ما باشد.
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام