قرآن کریم در آیه ۳۶ سوره نساء، مهم‌ترین روابط اجتماعی را برمی‌شمارد: «وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئًا وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَبِذِی الْقُرْبَىٰ وَالْیَتَامَىٰ وَالْمَسَاکِینِ وَالْجَارِ ذِی الْقُرْبَىٰ وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنبِ...»؛ شگفت‌آور است که همسایه، درست در کنار والدین، یتیمان و مساکین ذکر می‌شود؛ یعنی قرآن همسایه‌داری را یکی از بنیادین‌ترین وظایف اجتماعی می‌داند.
پیامبر اسلام(ص) بار‌ها بر این توصیه تأکید داشته و در حدیثی مشهور می‌فرمایند: «ما زالَ جبرئیلُ یُوصینی بالجَارِ حتّى ظَنَنتُ أنّه سَیُورّثُهُ» (صحیح بخاری، ج ۲، ص ۸۸)؛ یعنی جبرئیل آن‌قدر درباره همسایه سفارش کرد که پنداشتم همسایه حتی از ارث هم سهم خواهد برد. این روایت نشان می‌دهد احترام به حقوق همسایه، یک توصیه اخلاقی ساده نیست، بلکه در حد حقوق خانوادگی جدی است.
امام علی(ع) در خطبه 192 نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «اللهَ اللهَ فِی جِیرَانِکُم، فَإِنَّهُمْ وَصِیَّهُ نَبِیِّکُم» همسایگان، امانت پیامبر در دست ما هستند. همچنین ایشان در حکمت 328 نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «لَیسَ مِنّا مَن باتَ شَبعانَ و جارُهُ جائعٌ» کسی که سیر بخوابد در حالی که همسایه‌اش گرسنه است، از ما نیست. این سخنان مسئولیت اجتماعی هر فرد را فراتر از خانه خود می‌برد و او را در برابر آسایش و معیشت همسایه متعهد می‌کند.
در جامعه امروز، این آموزه‌ها معنای تازه‌ای پیدا می‌کند. آپارتمان‌نشینی، روابط انسانی را کم‌رنگ کرده و همسایه‌ها گاه سال‌ها در یک ساختمان زندگی می‌کنند بی‌آنکه حتی نام هم را بدانند. بی‌توجهی به این پیوند، نتیجه‌ای جز انزوا، بی‌اعتمادی و سست شدن بافت اجتماعی ندارد. اگر قرآن، همسایه را «ذی‌القربی» و «جنب» معرفی می‌کند، یعنی مسئولیت ما تنها به خویشاوندان یا هم‌کیشان محدود نمی‌شود؛ هر کسی که در کنار ما زندگی می‌کند، از حقوقی برخوردار است.
این حقوق هم منفی است و هم مثبت؛ منفی به معنای آزار نرساندن: «لا یؤمن من لا یأمن جاره بوائقه» (صحیح مسلم، ج ۱، ص ۶۸) و مثبت به معنای دستگیری و همیاری. در دنیای امروز که بحران اقتصادی، تنهایی و استرس روانی بخشی از زندگی شهری شده، عمل به همین دو اصل قرآنی ـ نبوی می‌تواند جامعه‌ای همدل‌تر بسازد.
بازخوانی مناسبات اجتماعی در پرتو قرآن یعنی بازگشت به وظایف ساده و انسانی که فراموش شده‌اند. حقوق همسایه نه شعاری تاریخی، بلکه نسخه‌ای اجتماعی برای زندگی مدرن است. شاید وقت آن رسیده که دوباره در آسانسور به هم لبخند بزنیم، سراغ همسایه مریض برویم و بدانیم که دیوار خانه‌مان، دیوار مسئولیت‌پذیری ما را کوتاه نمی‌کند.
حاتم رسولی، پژوهشگر و نویسنده دفاع مقدس