امروزه در مراکز رشد، پارک‌های علم و فناوری و شهرک‌های علمی تحقیقاتی، وقتی می‌خواهید کسب‌وکاری طراحی کنید یا طرحی دانش‌بنیان ارائه دهید، با مدل‌هایی روبه‌رو می‌شوید که اغلب برگرفته از الگوهای غربی هستند، مانند «بوم مدل کسب‌وکار»، «طرح تجاری (Business Plan)» یا «مدل اولیه بازار (MVP)»؛ هرچند این ابزارها مفیدند، اما مبانی و ارزش‌های دینی در آن‌ها لحاظ نشده است.
مدتی درباره این موضوع مطالعه داشتم و به این نتیجه رسیدم که می‌توان الگوی بومی و قرآنی برای طراحی کسب‌وکار ارائه داد. قرآن، کتاب زندگی انسان است و می‌تواند راهنمایی جامع برای طراحی، مدیریت و رشد کسب‌وکار بر پایه ارزش‌های الهی باشد.
وقتی به‌دنبال ادبیات پژوهشی این موضوع رفتم، حدود ۳۰ جلد کتاب با عناوین مشابه خریداری کردم؛ اما هیچ‌کدام «برنامه کسب‌وکار قرآنی» را به‌صورت جامع بررسی نکرده بودند. اغلب فقط به شرح بعضی از اصول و آموزه‌های اخلاقی اسلام در اقتصاد پرداخته بودند.
برای نمونه، در مدل استروالدر، تمام اجزای کسب‌وکار در جدولی شامل منابع انسانی، مشتریان، هزینه‌ها، درآمدها و ارزش پیشنهادی خلاصه می‌شود؛ اما چنین نگاه جامع و منظومه‌ای را در مطالعات قرآنی ندیدم؛ ازاین‌رو تصمیم گرفتم تمام آیات مرتبط با کسب‌وکار را گردآوری و نمایه‌سازی کنم.
در این فرآیند، همه تفاسیر را مرور و آیات مربوط به ارزش‌آفرینی، مشتری‌مداری، تیم‌سازی و چالش‌های مدیریتی را استخراج کردم. گاهی برای یک مفهوم، بیش از ۴۰ آیه مرتبط وجود داشت. در نهایت، با کنار هم قرار دادن این آیات، منظومه‌ای جامع برای مدیریت و سازمان‌دهی کسب‌وکارها از نگاه قرآن کریم شکل گرفت.
در اقتصاد مدرن، رشد و موفقیت عمدتاً با افزایش درآمد و سود تعریف می‌شود. این رویکرد، انسان را به سمت درآمدمحوری سوق می‌دهد و جنبه‌های اخلاقی، معنوی و انسانی را نادیده می‌گیرد؛ اما در نگاه قرآنی، محور کسب‌وکار، فضل الهی است؛ یعنی هرچه به‌دست می‌آید، موهبت خداوند است و باید با رعایت احکام الهی و اخلاق انسانی همراه باشد. مدیر و کارآفرینی که با این رویکرد قرآنی حرکت کند، نه‌تنها از نظر اقتصادی، بلکه از نظر روانی و اخلاقی نیز رشد متعادل‌تری خواهد داشت. چنین فردی در مواجهه با بحران‌ها نیز دچار اضطراب و سردرگمی نمی‌شود؛ زیرا باور دارد که در دل هر دشواری، گشایشی نهفته است: «إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا.»
رساله در چند فصل تنظیم شده است. در فصل نخست، به کلیات، مفاهیم پایه و تعریف «برنامه» و «کسب‌وکار» پرداخته‌ام. فصل دوم به اصول و مبانی قرآنی اختصاص دارد؛ یعنی زیرساخت‌های فکری و ایدئولوژیکی که قرآن برای فعالیت اقتصادی سالم معرفی می‌کند. در این بخش، چهار مبنای اصلی شناسایی کردم که حدود ۴۰ بار در قرآن تکرار شده‌اند؛ برای نمونه، آیه «وَلِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ» نگرشی بنیادین به انسان می‌دهد؛ اینکه همه چیز از آن خداست و انسان صرفاً امانت‌دار است.
از دیگر مباحث مهم، نظم زمانی کار در قرآن است. در آیات متعددی تأکید شده که روز زمان تلاش و کار و شب زمان عبادت و استراحت است. این نکته با یافته‌های روان‌شناسی مدرن نیز همخوانی دارد که کار در شب را عامل اختلال و فرسودگی می‌دانند.
در فصول بعدی، به مدیریت، ساختار تشکیلاتی و فرصت‌های کسب‌وکار از منظر قرآن پرداخته‌ام. قرآن فرصت‌های اقتصادی را بیشتر تولیدمحور و دانش‌محور معرفی می‌کند و در عین حال هشدار می‌دهد که چه آسیب‌هایی ممکن است کسب‌وکار را تهدید کند.
در نهایت، نظام‌واره‌ای جامع از برنامه کسب‌وکار قرآنی ارائه شد که می‌تواند پایه‌ای برای طراحی مدل‌های بومی در حوزه اقتصاد اسلامی باشد.
قرآن کریم بهترین راهنمای کسب‌وکار، چه در مقیاس کوچک و چه در سطح کلان است. اگر کسی به آیات آن اشراف داشته باشد، در بحران‌ها و چالش‌ها می‌تواند تصمیمی درست و متعالی بگیرد. یکی از اصول کلیدی در این زمینه، برکت‌محوری است؛ یعنی تمرکز بر کیفیت، ارزش معنوی و اثرگذاری ماندگار، نه صرفاً کمیت و سودآوری. قرآن مسیر کلی یک کسب‌وکار موفق و ارزش‌مدار را ترسیم کرده است.
در پایان رساله، مجموعه‌ای از پیشنهادها ارائه داده‌ام. یکی از مهم‌ترین آن‌ها، استفاده از فایل نمایه‌سازی آیات است که همه آیات مرتبط با کسب‌وکار را به ترتیب نزول مرتب کرده‌ام. این فایل می‌تواند منبع ارزشمندی برای پژوهشگران حوزه قرآن‌پژوهی و مدیریت اسلامی باشد.
روش کار علامه طباطبایی(ره) در المیزان باید مبنای کار پژوهشی باشد؛ ایشان برای هر موضوع، تمام آیات مرتبط را گردآوری و از دل آن‌ها منطق و مقصود الهی را استخراج می‌کرد. در حوزه اقتصاد نیز اگر چنین استقرای تامی انجام شود، می‌توان به نگاهی جامع و نظام‌مند دست یافت.
به پژوهشگران توصیه می‌کنم در بررسی موضوعات نوپدید اقتصادی و مدیریتی، نگاه جامع قرآنی را در پیش بگیرند؛ نگاهی که همزمان به رشد مادی، معنوی، اخلاقی و اجتماعی انسان توجه دارد.
زهراسادات محمدی
انتهای پیام