عدالت بین نسلی در پرتو آموزه‌های قرآن کریم

کره‌ خاکی، یگانه خانه‌ بشر، امروز بیش از هر زمان دیگری با بحران‌های زیست‌محیطی بی‌سابقه‌ای مواجه است. گرمایش جهانی، کمبود منابع آب، تخریب جنگل‌ها و آلودگی‌های گسترده، همگی هشدارهایی جدی برای آینده‌ حیات بر روی زمین محسوب می‌شوند. ریشه‌ بسیاری از این چالش‌ها را می‌توان در الگوی مصرف بی‌رویه، بهره‌برداری ناپایدار از منابع و بی‌توجهی به پیامدهای بلندمدت اعمال انسان معاصر جست‌وجو کرد. در این میان، مفهوم «عدالت نسلی» که بر لزوم تقسیم عادلانه‌ منابع و مسئولیت‌ها میان نسل‌های حاضر و آینده تأکید دارد، به یکی از مباحث حیاتی اخلاق زیست‌محیطی و فلسفه‌ توسعه بدل شده است. از آنجا که قرآن کریم، کلام الهی و کتاب هدایت بشریت است. در همین خصوص رضا ملازاده یامچی، پژوهشگر دینی، یادداشتی در اختیار ایکنای خراسان‌‌رضوی قرار داده است که در ادامه می‌خوانیم؛

 

 این پرسش بنیادین مطرح می‌شود که آیا آیات قرآن درباره «امانت» و «فساد در زمین» می‌تواند مبنای محکم و الهی برای مسئولیت ما نسبت به نسل‌های آینده باشد و چگونه می‌توان از این آموزه‌های قرآنی، مفهوم عدالت بین نسلی را در مدیریت منابع طبیعی تبیین کرد تا پاسخی برای چالش‌های امروز و فردای جهان فراهم آید؟ این یادداشت می‌کوشد با تکیه بر بصیرت قرآنی، راهکارهایی را برای شکل‌گیری نگاهی مسئولانه و پایدار به میراث مشترک بشریت ارائه دهد.

 

 

برای ورود به بحث، ابتدا باید مفاهیم کلیدی را از منظر اخلاق معاصر و سپس نگاه قرآن کریم تبیین کرد.

 

 مفهوم عدالت بین نسلی در فلسفه اخلاق و محیط زیست بر لزوم رعایت حقوق نسل‌های آینده در بهره‌برداری از منابع و فرصت‌های موجود تأکید دارد. به این معنا که نسل حاضر حق ندارد منابع را چنان مصرف یا تخریب کند که نسل‌های آینده از حقوق طبیعی و انسانی خود محروم شوند.

 

قرآن کریم، انسان را خلیفه خود بر روی زمین می‌خواند و آنگاه که پروردگارت به فرشتگان گفت: من در زمین جانشینی قرار می‌دهم. (بقره/۳۰). این خلافت، نه به معنای مالکیت مطلق، بلکه به معنای امانت‌داری است. زمین و تمامی نعمت‌های آن، امانتی الهی در دست انسان است. قرآن در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: ما امانت را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه کردیم، پس از پذیرفتن آن سر باز زدند و از آن هراسیدند، ولی انسان آن را پذیرفت... (احزاب/۷۲). علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، امانت در این آیه را به معنای ولایت الهی و مسئولیت سنگین انسان در قبال دین، دنیا و نظام آفرینش می‌داند. از این منظر، منابع طبیعی، محیط زیست و تمامی آنچه به حیات بشر وابسته است، امانتی است که باید نه تنها برای نسل حاضر، بلکه برای تمامی نسل‌های آینده حفظ و نگهداری شود. این نگاه، ماهیت مالکیت انسان بر طبیعت را از استملاک به استخلاف و از استبداد به امانت‌داری تبدیل می‌کند.

 

در مقابل مفهوم امانت و آبادانی، قرآن کریم به شدت از فساد در زمین نهی کرده است. هنگامی‌که روی برمی‌گرداند (و به خود متکی می‌شود)، در راه فساد در زمین تلاش می‌کند تا زراعت‌ها و نسل‌ها را نابود سازد و خداوند فساد را دوست نمی‌دارد. (بقره/۲۰۵). این آیه، به روشنی نسل‌ها را در کنار زراعت‌ها (منابع طبیعی و کشاورزی) ذکر می‌کند و تخریب هر دو را مصداق فساد می‌داند. همچنین می‌فرماید: فساد در خشکی و دریا به سبب کارهایی که مردم انجام داده‌اند، آشکار شده است. (روم/۴۱). تفسیر نمونه ذیل این آیات، فساد را هرگونه عمل تخریبی می‌داند که نظم حیات و آرامش جامعه را بر هم می‌زند و تأکید می‌کند که فساد در زمین، دامنگیر همه‌ انسان‌ها و نسل‌های آینده خواهد شد. از این‌رو، هرگونه بهره‌برداری بی‌رویه، آلوده‌سازی محیط زیست و تخریب منابع که به ضرر نسل‌های آینده تمام شود، مصداق بارز فساد در زمین و خروج از دایره‌ امانت‌داری است.

 

 

سنت نبوی و سیره‌ ائمه اطهار(ع)، شرح و بسط عملی مفاهیم قرآنی در باب امانت‌داری نسبت به زمین و حفظ حقوق آیندگان است.

 

نهی از قطع درختان و اتلاف منابع: پیامبر اکرم(ص) فرمودند: لا تقطعوا الشجر إلا لضرورة (درختان را جز در موارد ضرورت قطع نکنید). این روایت، در منابع حدیثی شیعه و سنی، تأکیدی قوی بر حفظ پوشش گیاهی و منابع طبیعی است. همچنین، ایشان از هرگونه اسراف و تبذیر حتی در استفاده از آب وضو، نهی می‌کردند. این روایات، مسئولیت انسان را نسبت به حفظ محیط زیست و دوری از اتلاف منابع برای آیندگان گوشزد می‌کنند.

 

آبادانی زمین و نسل‌ها: امام علی(ع) در نهج‌البلاغه به مالک اشتر دستور می‌دهند باید اهتمام تو در آبادانی زمین، بیشتر از اهتمامت در جمع‌آوری خراج باشد، زیرا خراج جز با آبادانی حاصل نشود و هر کس بدون آبادانی، خراج بخواهد، شهرها را خراب کند و بندگان را از بین ببرد امرش جز اندکی دوام نمی‌آورد. (نامه‌ ۵۳). این فرمان، نشان از نگاه راهبردی اسلام به توسعه پایدار و توجه به پویایی نسل‌ها در کنار آبادی زمین دارد. آبادانی، در این نگاه نه تنها برای نسل حاضر که برای دوام و بقای نسل‌های آینده ضروری است.

 

با تکیه بر مفاهیم امانت، خلافت و نهی از فساد در زمین، می‌توان یک چارچوب قرآنی برای عدالت بین نسلی در مدیریت منابع طبیعی ارائه داد:

 

 

همان‌گونه که نسل حاضر حق حیات و بهره‌مندی از منابع را دارد، نسل‌های آینده نیز دارای این حق هستند. قرآن کریم، رزق و روزی را از جانب خداوند برای تمامی موجودات می‌داند (ذاریات/۵۸). این نگاه، فراتر از زمان و مکان، حق بهره‌مندی از منابع پایدار را برای تمام موجودات از جمله انسان‌های آینده، قائل می‌شود، بنابراین، هرگونه عمل تخریبی که به کاهش توانایی زمین در تأمین نیازهای آیندگان بینجامد، تضییع این حق  و با مبانی عدالت قرآنی در تضاد است.

 

 

قرآن کریم به شدت از اسراف و تبذیر نهی می‌کند: بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید که خداوند اسراف‌کنندگان را دوست ندارد. (اعراف/۳۱). این اصل، نه تنها در مصرف فردی، بلکه در مصرف منابع طبیعی در سطح جامعه و سیاست‌گذاری‌ها نیز جاری است. مصرف بی‌رویه‌ منابع سوخت فسیلی، آب یا خاک که منجر به اتمام یا تخریب آن‌ها برای نسل‌های آینده شود، مصداق اسراف و نقض عدالت بین نسلی است. مدیریت منابع طبیعی بر اساس الگوی قرآنی، مستلزم توسعه پایدار است؛ توسعه‌ای که نیازهای نسل حاضر را برآورده سازد، بدون آنکه توانایی نسل‌های آینده در تأمین نیازهای خود را به خطر اندازد.

 

 

خلافت انسان بر زمین، وظیفه‌ آبادانی و احیا را نیز به همراه دارد. صرفاً عدم تخریب کافی نیست، بلکه باید در جهت بهبود و توسعه‌ منابع نیز تلاش کرد. از آنچه خدا شما را در آن جانشین قرار داده، بخورید و بیاشامید... (حدید/۷). این آیه، علاوه بر جواز استفاده، اشاره‌ای به مسئولیت در حفظ و توسعه‌ منابع نیز دارد. کاشت درخت، حفاظت از گونه‌های جانوری و بهره‌گیری از فناوری‌های سبز، مصادیق احیای زمین است که به نفع عدالت نسلی است.

 

برخی ممکن است این شبهه را مطرح کنند که نسل‌های آینده، چون هنوز وجود خارجی ندارند، نمی‌توانند دارای «حق» باشند. در پاسخ می‌توان گفت که نگاه قرآنی، حقوق را تنها محدود به موجودات فعلی نمی‌داند، بلکه بسیاری از حقوق و تکالیف، ریشه در فرمان الهی دارند. حق نسل‌های آینده بر بقای زمین و منابع آن، یک حق ذاتی و فطری است که خداوند آن را در نظام آفرینش قرار داده و وظیفه‌ حفظ آن را به انسان امانت‌دار سپرده است، لذا، این حق، بیش از آنکه منبعث از حضور بالفعل نسل‌های آینده باشد، بر اساس تکلیف انسانِ خلیفه‌الله در برابر امانت الهی استوار است.

 

عدم وجود بالفعل، نافی مسئولیت اخلاقی نسبت به مقدمات وجودی نیست. همان‌گونه که والدین در قبال فرزندان آتی خود احساس مسئولیت می‌کنند، نسل حاضر نیز در قبال حیات و رفاه نسل‌های آینده مسئولیت اخلاقی دارد. آموزه‌های قرآنی با تأکید بر پویایی و استمرار نسل‌ها، این مسئولیت را تقویت می‌کند.

 

یادداشت حاضر با بازخوانی مفاهیم کلیدی امانت و فساد در زمین در قرآن کریم، به تبیین مبانی الهی عدالت نسلی پرداخت. دریافتیم که انسان به‌عنوان خلیفه و امانت‌دار الهی بر روی زمین، نه تنها حق بهره‌برداری از منابع را دارد، بلکه وظیفه سنگینی در قبال حفظ و آبادانی این منابع برای نسل‌های آینده بر عهده اوست.

 

پاسخ به سؤالات اصلی یادداشت نشان می‌دهد که آیات قرآن کریم درباره «امانت» و «فساد در زمین»، مبنای محکم و الهی برای مسئولیت ما نسبت به نسل‌های آینده فراهم می‌آورد. این مسئولیت، مستلزم رعایت حق بقا و بهره‌مندی برای نسل‌های آینده، مصرف معتدل و دوری از اسراف در منابع و تلاش برای آبادانی و احیای زمین است. این سه اصل، ستون‌های اصلی تبیین مفهوم عدالت نسلی در مدیریت منابع طبیعی از منظر قرآنی را تشکیل می‌دهند. پیام نهایی این یادداشت دعوتی است به فراتر رفتن از منافع کوتاه‌مدت و تنگ‌نظرانه و نگریستن به زمین به مثابه‌ امانتی الهی و میراثی برای تمامی نسل‌ها و تنها با درک عمیق این مسئولیت قرآنی است که می‌توانیم آینده‌ای پایدار، عادلانه و سرشار از برکت را برای فرزندانمان و نسل‌های پس از ما رقم بزنیم. این همان راهی است که هم به صلاح دنیا و هم به رستگاری اخروی می‌انجامد.

 

1. قرآن کریم

سوره بقره، آیه ۳۰ و ۲۰۵ و ۲۷۶

سوره احزاب، آیه ۷۲

سوره روم، آیه ۴۱

سوره اعراف، آیه ۳۱

سوره ذاریات، آیه ۵۸

سوره حدید، آیه ۷

2. تفاسیر:

المیزان فی تفسیر القرآن: تألیف علامه سید محمدحسین طباطبایی، ج۱، ص ۱۱۵-۱۱۷ (ذیل آیه ۳۰ بقره)، ج۱۶، ص ۳۹۰-۳۹۵ (ذیل آیه ۷۲ احزاب)، ج۲، ص ۱۲۰ (ذیل آیه ۲۰۵ بقره).

تفسیر نمونه: تألیف آیت‌الله مکارم شیرازی و همکاران، ج۲، ص ۶۹ (ذیل آیه ۲۰۵ بقره)، ج۱۶، ص ۴۵۰ (ذیل آیه ۴۱ روم).

تفسیر تسنیم: تألیف آیت‌الله عبدالله جوادی آملی (ارجاعات موردی به تأکیدات ایشان در مباحث توحیدی و کرامت انسان).

3. منابع روایی:

وسائل الشیعة: تألیف شیخ حر عاملی، ج۱۹، ص ۳۱ (کتاب التجارة، ابواب احکام المزارعة و المساقاة، باب ۸، حدیث ۱) (برای روایت نهی از قطع درختان).

نهج‌البلاغه: نامه‌ی ۵۳ (نامه‌ی امام علی (ع) به مالک اشتر) (برای مباحث مربوط به آبادانی و مدیریت زمین).

الکافی: تألیف شیخ کلینی، ج۵، ص ۷۸ (باب فضل کسب الحلال) (اشاره به اهمیت حفظ منابع برای حیات حلال).