حجت‌الإسلام‌والمسلمین «أحمد الأزرقی»، روحانی و پژوهشگر قرآنی عراقی و دانشجوی دکترای رشته تفسیر و علوم قرآن جامعة المصطفی(ص) العالمیه و مدیر مرکز مطالعات اسلامی «الهدف» در قم، رساله دکتری خود با عنوان «الاعجاز التربوی فی القرآن، حقیقته وتطبیقه»(حقیقت اعجاز تربیتی قرآن کریم و تطبیق آن) را نگاشته است که این رساله قرار است به‌زودی در جامعة المصطفی(ص) دفاع شود.
وی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) به بخش‌های مختلف این رساله اشاره کرد و گفت: این پژوهش به بررسی «وجوه اعجاز تربیتی در قرآن کریم و تبیین مبانی نظری اعجاز تربیتی آن» می‌پردازد و قرار است به‌زودی در جامعة المصطفی(ص) العالمیه دفاع شود.
بنا به گفته نویسنده، در این پژوهش بعد از معرفی انواع گوناگون اعجاز قرآن کریم از جمله اعجاز ادبی، بیانی، علمی و... به بررسی گونه‌ای خاص از اعجاز یعنی اعجاز تربیتی این کتاب الهی می‌پردازد و این که آیا قرآن در مسائل تربیتی نیز دارای اعجاز است یا خیر؟ و محور اصلی این پژوهش اعجاز تربیتی قرآن کریم است.
کلیات و مباحث مقدماتی اعجاز قرآن؛ محور فصل نخست
این رساله در پنج فصل تدوین شده است که فصل نخست به کلیات و مباحث مقدماتی اعجاز قرآن یعنی تعریف اعجاز، تعریف تربیت، و تعریف اعجاز تربیتی قرآن کریم پرداخته است و از دیدگاه نویسنده در این رساله، اعجاز تربیتی یعنی این که قرآن کریم دارای مضامین تربیتی است که بشریت نتوانسته است مانند آن را بیاورد و تا قبل از قرآن کریم و حتی بعد از آن نیز تا قرن‌ها مطرح نشده است.
اصول و مبانی اعجاز تربیتی؛ محور فصل دوم رساله
در فصل دوم به اصول و مبانی اعجاز تربیتی می‌پردازد که به دو مبحث تقسیم شده است؛ در مبحث نخست از اصولی که اعجاز تربیتی بر آن متکی است، سخن گفته شده و 18 اصل از اصول اعجاز تربیتی را ارائه می‌کند و منظور از اصول یعنی مبانی‌ای که اعجاز قرآن متکی به آن است، به این معنی که اگر این اصول محقق نشود اعجاز قرآن نیز محقق نمی‌گردد، مانند ایمان به این که قرآن، وحی الهی است، ایمان به این که قرآن کریم قابل فهم است، ایمان به این که قرآن کریم کتاب هدایت، تربیت و تهذیب است و نیز مانند این که قرآن از تحریف مصون است، قرآن کریم کتابی جدید است، مظاهر قرآن حجت است، عدم اختلاف قرآن با سنت نبوی، قرآن کریم کتابی شامل و جامع است؛ اینها اصولی است که اگر محقق شود؛ می‌توانیم اعجاز قرآن را اثبات نماییم. این مبحث خود به دو قسمت تقسیم می‌شود؛ یکی اصول کلی اعجاز و دیگر اصول خاص اعجاز تربیتی قرآن.
همچنین در این مبحث نیز حدود 18 اصل از اصول خاص اعجاز مورد بررسی قرار گرفته است؛ مانند این که قرآن کتاب تربیت، تزکیه، تهذیب و هدایت است، هدف از نزول قرآن کریم تغییر تربیت کل جامعه بوده و است و قرآن با فطرت انسان هماهنگ است، قرآن مربی همه جوانب زندگی بشر است، و ...
بعد از آن دلایل اعجاز تربیتی قرآن را برشمرده و بیان می‌کند که از جمله این دلایل، نخست درجه‌بندی قرآن کریم در آیات تحدی است به این معنی که قرآن 4 مرحله را در تحدی بکار گرفته است تا بشریت را به تحدی فرابخواند؛ در مرحله اول بشر را به آوردن مانند کل قرآن به مبارزه می‌خواند و در مرحله بعد می‌گوید اگر می‌توانید 10 سوره مانند آن را بیاورید. در مرحله سوم می‌گوید اگر می‌توانید یک سوره مانند آن بیاورید و در مرحله چهارم به آوردن یک آیه مانند قرآن به تحدی می‌خواند، یعنی این که می‌فرماید «قُلْ لَئِنْ اِجْتَمَعَتْ الْإِنْس وَالْجِنّ عَلَى أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآن لَا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ کَانَ بَعْضهمْ لِبَعْضٍ ظَهِیرًا» این نهایت تحدی است و در پاسخ به این سؤال که آیا تحدی در این آیه مختص گروه خاصی است یا شمولیت دارد؟ از خلال تفاسیر مختلف از جمله علامه طباطبایی و شیخ معرفت می‌گویند که این آیه تحدی مطلق است و شامل همه وجوه اعجاز قرآن می‌شود و از جمله این وجوه، اعجاز تربیتی قرآن کریم است.
دلیل دوم؛ قرآن کریم در آن جامعه جاهلی بر یک انسان بی‌سواد نازل شد، پیامبر اکرم(ص) نه خواندن می‌دانست و نه نوشتن، پس چگونه توانسته است این گونه معانی و مضامین والا را بیاورد که با فطرت انسان همگام و سازگار است، هنگامی که وضعیت اجتماعی و تربیتی جامعه جاهلی را بررسی می‌کنیم، می‌بینیم که امکان ندارد کسی بتواند اینچنین مضامینی بیاورد مگر این که با عالم بالا ارتباط داشته باشد.
دلیل سوم؛ عجز و ناتوانی عرب و غیرعرب از معارضه با قرآن کریم است، عرب اگر می‌توانست با قرآن معارضه کند حتما این کار را می‌کرد ولی نتوانست و اصلا توانایی آن را نداشت.
دلیل چهارم؛ عفت تعابیر قرآنی؛ اصطلاحات قرآنی تعابیری تربیتی و در نهایت دقت هستند، به خصوص هنگامی که از قضایا و مسائل ازدواج حرف می‌زند و از قضایای اخلاقی و غیر آن صحبت می‌کند کلماتی را بکار می‌برد که تأثیر منفی ندارد، بلکه برعکس تأثیر مثبت و سازنده دارد و جانب عفت و طهارت را کاملا رعایت می‌کند.
اعجاز قرآن در علوم تجربی؛ محور سوم رساله
فصل سوم از اعجاز قرآن در علوم تجربی بحث می‌کند و منظور از اعجاز تربیتی در علوم تجربی این است که به عنوان مثال امروزه می‌بینیم که علم روانشناسی، علوم تربیتی و جامعه‌شناسی وارد مرحله تجربه شده‌اند، یعنی شیوه‌ای تجربی در پژوهش به خود گرفته‌اند و هنگامی که علما در این علوم بحث می‌کنند در بعضی مسائل تربیتی مجموعه‌ای از قوانین و قضایای تربیتی را کشف می‌کنند و ما هنگام بررسی و مطالعه قرآن می‌بینیم که قرآن قبل از اینکه علما این علوم را کشف کنند از این علوم سخن گفته و این علوم را کشف کرده و این همان اعجاز قرآن در علوم تربیتی است.
این فصل از مجموعه مباحث مختلفی تشکیل شده است، مانند مدخلی بر اعجاز علمی قرآن کریم، تأثیر اعجاز تربیتی در علوم تجربی و در این قسمت به مبحث قرآن و علم و رابطه این دو پرداخته شده و اینکه رابطه قرآن و علم چیست؟ موارد مطابقت و اختلاف این دو کدام است؟ و به بحث‌های مختلف دیگری که از خلال آن ثابت کرده که قرآن کریم هیچ‌گونه تعارضی با علوم نداشته و بلکه بر عکس بعضی از قضایا و مسائل تربیتی که تازه بشر توانسته آن را کشف کند، ریشه و اساس آن ضمن قوانین و ضوابط خاص خود در قرآن کریم وجود دارد و این یک امر تصادفی و ناخودآگاه نیست بلکه قانونمند و ضابطه‌مند است و حدود سه شاهد مثال آورده که از خلال آن اثبات نموده که قرآن کریم از نظر علوم تجربی معجزه است. به عنوان مثال موضوع فطرت را مطرح ساخته است.
محمد الازرقی نویسنده این رساله در این خصوص گفت: مسئله فطرت از مسائلی است که قرآن کریم آن را ابداع نموده است و در زمانی از موضوع فطرت صحبت کرده که قبل از آن هیچ کتابی از آن سخن نگفته و این کلمه را ذکر نکرده است و الآن بعد از این همه پیشرفت علمی، تازه علمای غرب اتفاق نظر دارند که انسان هنگامی که متولد می‌شود، مؤمن به خداوند متعال است و درحالی زاده می‌شود که ایمان به موجودی والا دارد که امور و کارهای او را مدیریت می‌کند و این همان چیزی است که در قرآن کریم آمده است که «فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا» و این یعنی همان اسلام و ایمان به خداوند متعال. ما از این طریق اعجاز قرآن را اثبات کردیم در حالی که علوم تجربی موضوع فطرت را در زمانی کشف کرده‌اند که قرآن قرن‌ها پیش از آن سخن گفته و علوم تجربی نیز اکنون به این نتیجه رسیده است که موضوع فطرت یکی از مبانی و اصول تربیتی محسوب می‌شود و همچنین برخی موضوعات مختلف دیگر را مطرح کردیم و به مناقشه بعضی از آرای علمای پیشین مانند «مصطفی رجب» در مورد اعجاز تربیتی قرآن پرداختیم و مناقشات «زغلول النجار» در مورد اعجاز تربیتی قرآن را بحث و بررسی کردیم.
اعجاز قرآن در تغییر کل مبانی تربیتی جامعه؛ محور فصل چهارم
فصل چهارم به اعجاز قرآن در تغییر کامل مبانی تربیتی جامعه پرداخته است. قرآن کریم در جامعه‌ای نازل شد که جاهلیت محض به طور کامل بر آن سیطره و غلبه داشت؛ فضایی که مبنی بر جنگ، درگیری، خونریزی، جهالت و دیگر مسائل متعارض با فطرت انسانی بود و اگر تصور کنیم که کتابی غیر از قرآن در آن جامعه نازل می‌شد آیا می‌توانست مانند قرآن در این جامعه تأثیر خارق‌العاده‌ای بگذارد؟ طبیعتا جواب خیر است. بنابراین قرآن کریم هنگامی که نازل شد تغییر کامل و انقلابی اساسی در جامعه‌ای ایجاد کرد که کاملا با قوانین طبیعی متعارض بود و آن جامعه وحشی و مملو از خشونت، قتل، کشتار و درگیری را که هیچ‌گونه حرمتی برای انسانیت قائل نبود در مدت 23 سال متحول ساخت و کاملا دگرگون کرد، پس موضوع مورد بحث ما این تغییر اساسی در جامعه است و این تغییر یعنی همان اعجاز تربیتی در قرآن کریم، البته این فصل شامل مباحث گوناگون دیگری نیز می‌شود که اکنون مجال پرداختن به آن نیست.
اعجاز قرآن در ایجاد یک نظام تربیتی الگو؛ محور پنجم رساله
و فصل پنجم این رساله، اعجاز قرآن در ایجاد یک نظام تربیتی الگو و برتر را مورد بررسی قرار داده و منظور از آن این است که قرآن کریم دارای یک نظام تربیتی جامع و کاملی است؛ به این معنی که به همه جوانب انسانی پرداخته است و نگاهی شمولی به انسان و مسائل انسانی دارد که هم به جوانب عقلی پرداخته است و هم به جوانب جسمی، اجتماعی، اقتصادی و...این فصل به این موضوع پرداخته که آیا قرآن کریم یک نظام تربیتی را تأسیس نموده است یا خیر؟
ما از خلال مقایسه بین مضامین قرآن و نظریات تربیتی علمای غرب اثبات نمودیم که قرآن کریم بر همه این نظریات غربی و نظام‌های بشری تفوق و برتری دارد، چرا که قرآن نگاهی احترام‌آمیز و مبنی بر تکریم و احترام به انسان دارد که با فطرت وی سازگار است و نگاهی کلی‌نگر و همه جانبه به انسان دارد و این گونه نیست که نگاهی تک بعدی داشته باشد و تنها به جنبه کالبدی انسان بنگرد و یا تنها به جانب عقلی و یا روحی توجه کند و جوانب دیگر را مورد غفلت قرار دهد. قرآن کریم نگاهی جامع به انسان دارد و این یعنی اینکه قرآن پایه‌گذار دانشی است که علم تربیت نام دارد و این یکی از مظاهر اعجاز قرآن محسوب می‌شود.
نتایج پژوهش:
این پژوهشگر قرآنی عراقی در پایان بخشی از نتایجی را که در این رساله به آن دست یافته است، تبیین کرد:
1- اثبات اعجاز تربیتی قرآن در زمینه علوم تجربی از طریق تطبیق و بررسی آیات.
2- اثبات اعجاز قرآن کریم در زمینه تغییر مبانی انسانی و تغییر بشریت و تغییر مردم عرب و مبانی تربیتی وی در جامعه جاهلی.
3- اثبات اعجاز قرآن در زمینه پایه‌گذاری دانشی به نام علم تربیت که نگاهی انسان شمول داشته و به همه جوانب تربیتی وی نظر دارد.
نویسنده در مورد تفاوت اعجاز تربیتی و اعجاز علمی قرآن کریم گفت: اعجاز علمی یکی از موارد و زیرمجموعه‌های اعجاز تربیتی محسوب می‌شود به این معنی که اعجاز تربیتی قرآن نسبت به اعجاز علمی آن شمولیت دارد و اثبات اعجاز علمی در واقع یکی از راه‌های اثبات اعجاز تربیتی قرآن است و به عنوان یکی از جوانب اعجاز تربیتی است. یعنی آنچه که علوم تربیتی جدید کشف کرده و مبتنی بر تجربه است و اثبات می‌کند که قرآن بر آن پیشی دارد؛ این همان چیزی است که ما آن را اعجاز تربیتی در جوانب علمی می‌نامیم و البته به این معنی نیست که اعجاز تربیتی قرآن تنها در زمینه اعجاز علمی است بلکه عام‌تر و جامع‌تر است و شامل موارد بسیار گسترده‌تری می‌شود که همه جوانب و خصایص تربیتی انسانی را شامل می‌گردد.
وی در مقام مقایسه قرآن با دیگر کتاب‌های آسمانی مانند انجیل و تورات و اخبار وارده در آنها گفت: منظور از اعجاز در قرآن یعنی موارد، علوم و خصائص منحصر به فردی که تنها در این کتاب هست و در بقیه کتاب‌ها وجود ندارد به عنوان مثال قضیه عسل و خواص آن چیز جدیدی نیست که فقط قرآن از آن صحبت کرده باشد بلکه این موضوع در بقیه کتاب‌های آسمانی قبل از قرآن نیز مطرح شده است. پس منظور از اعجاز قرآن یعنی ویژگی‌هایی که این کتاب مقدس را متمایز ساخته و غیر از قرآن کریم در جای دیگر یافت نمی‌شود، به این معنی که کاملا خارق‌العاده است.
لازم به ذکر است، شیخ احمد الأزرقی، مدیر مرکز مطالعات سیاسی ـ دینی «الهدف» در شهر مقدس قم است. این مؤسسه یک مرکز علمی ـ پژوهشی در زمینه اندیشه سیاسی اسلامی است. همچنین در این مرکز مطالعاتی، آثار فارسی به زبان عربی ترجمه و نیز دوره‌های آموزشی برگزار می‌شود.